Amérika yawropadiki urushni ayaghlashturup, diqqetni xitaygha qaratmaqchi bolghan

Amérika dölet mudapi'e ministiri pét hégsét 13-féwral küni biryussélda natogha eza döletler mudapi'e ministirliri yighinigha qatnashqanda qilghan sözide pirézidént trampning, ukra'inada boluwatqan qanliq urushni ayaghlashturup tinchliq berpa qilish teshebbusini tekitligen

Amérika pirézidénti donald tramp, ukra'ina urushi bilen isra'iliye-xamas toqunushini söhbet we diplomatiye arqiliq hel qilidighanliqini köp qétim bildürgen bolup, aldinqi hepte isra'iliye pirézidénti nétaniyaxo bilen aqsarayda körüshken bolsa, bu hepte rusiye pirézidénti wiladimir putin we ukra'ina pirézidénti wiladimir zélniski bilen téléfonda körüshken.

Amérika pirézidénti donald tramp 12-féwral özining X hésabida élan qilghan uchurida, rusiye pirézidénti wiladimir putin bilen téléfonda körüshkenlikini, uning bilen ukra'ina we ottura sherq mesilisi, énérgiye, sün'iy eqil we dollar toghruluq sözleshkenlikini bildürgen. Uning qeyt qilishiche, putin ukra'ina urushini toxtitish üchün amérika terep bilen derhal söhbetlishishke qoshulghan. Ikki terep yene pat yéqinda öz'ara dölet ziyaritide bolushqa kélishken.

Pirézidént donald tramp yene shu küni X hésabida élan qilghan uchurida, ukra'ina pirézidénti wiladimir zélniski bilen ukra'inadiki urush toghruluq sözleshkenlikini, terepler söhbitining 14-féwral (jüme) künige békitilgenlikini, amérikaning mu'awin pirézidénti J. D Wens bilen amérika tashqi ishlar ministiri marko rubiyo bashchiliqidiki bir ömekning bu söhbetke qatnishidighanliqini bildürgen.

Amérika dölet mudapi'e ministiri pét hégsét 13-féwral küni biryussélda natogha eza döletler mudapi'e ministirliri yighinigha qatnashqanda qilghan sözide pirézidént trampning, ukra'inada boluwatqan qanliq urushni ayaghlashturup tinchliq berpa qilish teshebbusini tekitligen. U rusiye bilen ukra'inani söhbet üstilige élip kélishning nöwettiki eng muhim ish ikenlikini, ukra'inaning buningdin kéyin natogha eza bolmaydighanliqini, 2014-yildin ilgiriki chégrasini eslige keltürelmeydighanliqini, amérika armiyesining ukra'inagha orunlashmaydighanliqini we ukra'inadiki urushqa amérikaning pul chiqarmaydighanliqini bildürgen. Pét hégsét ukra'inaning natogha eza bolushining bu mesilining söhbet arqiliq hel bolushigha paydisi bolmaydighanliqini otturigha qoyghan.

13-Féwral CNN torida élan qilin'ghan bir maqalide, pirézidént donald trampning ukra'inadiki urushni ayaghlashturush üchün rusiyening “Ukra'inani natogha eza qilmasliq, ukra'inaning 2014-yildin ilgiriki chégrasini eslige keltürmeslik, ukra'inagha herbiy yardem bermeslik” dégendek teleplirige maqul bolushidiki meqsetning, amérikaning asasliq herbiy nishanini yawropadin xitaygha yötkesh ikenliki otturigha qoyulghan.

“Amérika awazi” ning xewer qilishiche, pét hégsét 11-féwral gérmaniyede amérikaning yawropadiki qomandanliq bash ishtabida taratqularning ziyaritini qobul qilghanda xitay toghruluq söz qilip: “Xitayning niyiti yaman, u öz etrapidiki rayonlarghila emes, latin amérikasi bilen afriqaghimu chishini bilewatidu. Amérika erkin dunyaning yétekchisi bolush süpiti bilen, öz menpe'etini qoghdash bilen birlikte, asasliq küchini kommunist xitayning hindi-tinch okyan rayoni we dunyaning bashqa jayliridiki xirislirigha taqabil turushqa merkezleshtüridu”.

Türkiye hajettepe uniwérsitéti dotsénti, tarix penliri doktori we weziyet analizchisi erkin ekrem amérika bilen xitaydek küchlük döletler arisida asanliqche jeng bolmaydighanliqini, emma herbiy riqabet we bu jengge teyyarliq qilishning dawamlishidighanliqini bildürdi.

7-Féwral, amérika dölet mudapi'e ministirliqida ötküzülgen yighinda, pét hégsét amérikaning yenila xitay we rusiye qatarliq döletler bilen “Is-tüteksiz urush” ichide turuwatqanliqini, döletler ara toqunushni keltürüp chiqirish éhtimali bolghan tor hujumi, yalghan uchur tarqitish, iqtisadiy jaza qatarliqlarning dawamliq mewjut bolidighanliqini bildürgen. U bu yighin arqiliq xitaygha signal bériwatqanliqini tekitlep, “Hindi-tinch okyan rayonida talash-tartish dawamliq mewjut bolidu” dégenidi.

Amérika dölet mudapi'e ministirliqi tor bétide élan qilin'ghan bu xewerdin melum bolushiche, pét hégsét bu yighinda yene, amérika dölet mudapi'e ministirliqining buningdin kéyinki asasliq wezipisining xitay tehditige qarshi dölet mudapi'e küchini, bolupmu hindi-tinch okyan rayonidiki herbiy küchini ashurush ikenlikini, uning üchün mezkur rayondiki ittipaqdashliri bilen hemkarliqini kücheytidighanliqi, amérika armiyesini téximu ilghar, zamaniwi armiye qilip qurup chiqidighanliqini, intérnét we sün'iy eqil téxnikisigha alahide ehmiyet béridighanliqini bildürgen.

U yene xitay, rusiye qatarliq döletler bilen gi'o-siyasiy riqabetni her zaman birinchi orun'gha qoyidighanliqini, herbiy qisimda islahat élip baridighanliqini, amérika dölet mudapi'e ministirliqida mewjut bolghan ünümsiz chiqim, bihude chiqimlarni qisqartidighanliqini, dölet mudapi'esi xamchotidin ünümlük paydilinishqa ehmiyet béridighanliqini éytqan.

Melum bolushiche, amérikaning dölet mudapi'e xamchoti dunya boyiche eng köp bolup, 2023-yili 1 tirilliyon amérika dolliridin ashqan. Bundaq bolushidiki seweb, xitay bilen rusiyening herbiy tehditi dawamliq küchiyip mangghan.

Amérikadiki siyasiy analizchi gordon chang amérika bilen xitay otturisida toqunush bolush-bolmasliqining xitayning hedidin éshish-ashmasliqigha baghliq ikenlikini bildürüp mundaq deydu: “Xitay amérikagha shilting étiwatqan, amérikaning eqliy mülüklirini oghrilawatqan, amérikagha féntanil sétiwatqan, shundaqla amérikagha qarshi xelq urushi qozghawatqan bir dölet. Bu, amérika bilen bolghan munasiwetning nege méngishini xitay belgileydu dégenliktur. Eger xitay peylidin yénip, xeterlik heriketlirini toxtatsa, uning bilen yaxshi ötimiz؛ eger herikitini dawamlashtursa, munasiwitimiz qiyinlishidu”.

Xitay terep bolsa, amérikaning hindi-tinch okyan rayonidiki herbiy xirajitini köpeytish yaki ittipaqdashlirini qozghitish heriketlirini tenqidlep kéliwatqan bolup, 8-féwral küni “Xitay herbiy ishliri” tori, pirézidént trampning amérika ünümdarliq ministiri élon maskni amérika dölet mudapi'e ministirliqining xamchotini éniqlashqa buyrughanliqi heqqide xewer élan qilghan. Xitayning “Sina” torimu bu heqte xewer bérip, “Amérikaning dölet mudapi'esige ajritidighan puli amérikadiki herbiy sana'et xojayinlirining menpe'etige chétilidu. Élon maskning SpaceX shirkiti amérika armiyesi bilen nechche milyard dollarliq toxtam imzalidi, shunga uning amérika dölet mudapi'e ministirliqining hésabini tekshürüshi choqum küchlük ghulghula qozghaydu” dégen. Bu xewerde yene, élon maskning amérikaning F-35 tipiliq küreshchi ayropilanidin razi bolmighanliqi, buninggha meblegh sélishi toxtitip, sün'iy eqil bilen ademsiz uchqularni tereqqiy qildurushqa xamchot ajritish kéreklikini bildürgenliki yézilghan. Xitay metbu'atliri élon maskning köz qarishini teshwiq qilip, “Buningdin kéyinki urushning yüzlinishini sün'iy eqil bilen ademsiz uchqu belgileydu” dégen.

Analizchi gordon chang bu heqte mundaq deydu:

“Tehlilchilerning qarishiche, sün'iy eqil amérika bilen xitayning kelgüsidiki herbiy riqabitige nahayiti chong tesir körsitidu, chünki u, bu ikki dölet otturisidiki barliq riqabetke tesir körsitidu. Kelgüside qaysi dölet eng ilghar sün'iy eqil téxnikisini igilise, jahanni shu soraydu”.

Amérikadiki siyasiy analizchi andérs kor bu heqte radiyomizgha bergen yazmiche jawabida mundaq deydu: “Hazir amérika we bashqa döletler bir qisim dölet mudapi'e chiqimini, sün'iy eqil bilen ademsiz uchquni birleshtürüsh téxnikisigha meblegh sélishqa ishlitiwatidu. Amérika, en'gliye, ukra'ina qatarliq döletler yene lazér nurluq qorallargha oxshash téxnikiliq qorallargha qarshi mudapi'eni küchlendüridighan yuqiri téxnikilarni tereqqiy qilduruwatidu”.

Doktor erkin ekremning bildürüshiche, tarixtin béri yuqiri téxnika we iqtisad küchige ige bolghan en'gliye bilen amérika dunyani sorap kelgen bolsa, hazir buninggha xitay qétilmaqchi bolghan, shunga xitay 4-sana'et dewri bolghan sün'iy eqilde amérika bilen riqabetleshmekte iken.