Америка-хитай оттурисидики рәқәмлик җасуслуқ уруши вә уйғурлар

Америка федератсийә тәкшүрүш идарисиниң башлиқи кристофер врай(Christopher Wray) дөләт мәҗлисидә гуваһлиқ бәрмәктә, 2022-йили 17-ноябир, вашингтон.

2023-Йили 18-сентәбирдин 20-сентәбиргичә вашингтонда гугул баш ширкитиниң америка дөләт хәвпсизлики органлири билән бирликтә өткүзгән үч күнлүк тор бихәтәрлики йиғини ечилған. Бу йиғинида америка федератсийә тәкшүрүш идариси (FBI) ниң башлиқи кристофир врай, нөвәттә тор һуҗуми вә тордики җинайи қилмишларниң нәдин башлинип қәйәрдә ахирлашқанлиқини пәрқләндүрүшниң қийинлишиватқанлиқини оттуриға қойған. У йәнә хусусий тармақларниң тор тәһдитигә қарши мудапиә иқтидарини күчәйтишни тәләп қилған.

Кростофер врай: “хитай хаккерлар қошуни FBI тор хадимлиримиздин аз дегәндә 50 һәссә көп”

Кристофир врай мундақ дегән: “хитайни дунядики башқа һәрқандақ бир чоң дөләткә селиштурғанда, уларниң толиму чоң вә күчлүк хаккерлиқ пилани бар”. У йәнә мундақ дегән “әгәр FBI ниң тор вакаләтчилири вә ахбарат анализчилириниң һәр бири мәхсус хитайға мәркәзләшсә, хитай хаккерлири йәнила тор хадимлиримиздин аз дегәндә 50 һәссә ешип кетиду”.

Америкаға хитайдин келиватқан рәқәмлик тор һуҗуми вә җасуслуқ җинайәтлириниң көпләп паш болушиға әгишип, 2023 йили-9 айниң-13 күни америка дөләт мудапиә министирлиқи “2023-йиллиқ тор истратегийәси” ни елан қилип, хитайни “асаслиқ тәһдит” дәп елан қилған. “2023 тор истратегийәси”, бәш бурҗәклик бинаниң 2018-йилдин кейин американиң тор бихәтәрликини қоғдаш үчүн йолға қойған йеңи истратегийиси икән.

Америка федератсийә тәкшүрүш идарисиниң башлиқи врай, америка дөләт мәҗлисидин FBI ға тәхминән 63 милйон доллар мәбләғ селип, униң 192 хизмәт орни билән тор хизмәтчилирини көпәйтишигә ярдәм беришни тәләп қилған. Америка һөкүмити тор һуҗуми вә җинайи қилмишлириға қарши туруштики тиришчанлиқини күчәйткән. Мәсилән, президент җов байден рәһбәрликидики ақсарай, 2024-малийә йилида тор бихәтәрлики мәблиғи сүпитидә парламенттин 26 милярд 200 милйон доллар тәстиқлашни тәләп қилған, бу 2023-йилдики 15 милярд 600 милйон доллардин көрүнәрлик юқири болған.

Хитайниң америкаға қайтурма һуҗуми

Америка, хитайниң тор һуҗуми һәрикитини җасуслуқ, оғрилиқчә аңлаш вә американиң мудапиә ториға сиңип кириш дәп көрсәткән. Америка мәтбуатлири, хитайниң шинхуа агентлиқи торида-21сентәбир күни баш бәттә елан қилған “дөләт хәвпсизлики министирлиқи ‛рәқәмлик җасуслуқ” ниң сирини ашкарилиди” намлиқ хәвирини “амеркаға қарши қайтурма һуҗум” дәп қаримақта.

Бу мақалидә хитай өзини “рәқәмлик җасуслуқ” ниң қурбани қилип көрсәткән болуп, чәт әлдики җасуслуқ вә ахбарат органлириниң хитайға қарши тор һуҗумини күчәйткәнлики, җасуслуқ тор армийәси қурушқа башлиғанлиқини билдүргән. Униңда “йеқинқи йиллардин буян, америка ‛алға илгириләш‚ һәрикитини күчәйтип, русийә, иран, хитай вә шималий корийәни асаслиқ һуҗум нишани қилип бекиткән. Америка тор қоманданлиқ штаби ‛актип мудапиә‚ дегән нам астида башқа дөләтләрниң мәхпийәтликини оғрилимақта” ; “америка ахбарат органлири бу хилдики қорал вә үскүниләр арқилиқ 10 йилдин көпрәк вақиттин буян хитай вә русийәни өз ичигә алған дунядики 45 дөләт һәм районға тор һуҗуми елип барди” дегәндәк америкаға қарши қаратмилиқ һуҗум баянлирини ишләткән.

Ройтерис агентлиқиниң-21 сентәбир бәргән бу һәқтики хәвиридә ейтилишичә, юқириқи аламәтләр хитай-америка җасуслуқ урушиниң кәскинләшкини көрситип беридикән. Һалбуки, хитай өз хаккерлириниң америкаға қарши җасуслуқ һәрикити елип бериватқанлиқини изчил рәт қилип кәлмәктә.

Бу йил 7-айда, микрософт ширкити тор җасуслуқ һуҗумини ашкарилап, америка дөләт мәҗлисидин буни тәкшүрүшни тәләп қилған иди. Уларниң билдүрүшичә, бу қетимлиқ һуҗумда америка ташқий ишлар министирлиқиниң бир қанчә әмәлдариниң мәхпийләштүрүлмигән електронлуқ хәт системиси уларниң хитайдики дөләт ишлири зияритидин илгири хаккерларниң һуҗумиға учриған икән. Буниң ичидә америка сода министири җина раймондо вә американиң хитайда турушлуқ баш әлчиси николас бурнсниңму елхәт һесабатлири бар икән. Микрософт ширкити йәнә тәхминән 25 тәшкилатниң електронлуқ хәт сандуқиниң бузулғанлиқини ейтқан.

“вал-стрет журнили” гезитиниң хәвиригә қариғанда, америка дөләт мәҗлиси әзалири, әмәлдарлар вә бир қисим дөләт хәвпсизлики тәтқиқатчилири йеқинда микрософт ширкитини техиму қаттиқ тәкшүргән вә уни бихәтәрлик тәдбирлиридә мәғлуп болған дәп әйиблигән. Микрософтниң ейтишичә, улар бу ишниң қачан йүз бәргәнликини билмәйдикән, әмма хаккерлар 2023-йили 5-айниң 15-күни зиянкәшликкә учриғучиларниң електронлуқ хәт сандуқини зиярәт қилишқа башлиған, әмма улар бир айдин кейин андин байқалған, буниң билән микрософт дәрһал һесабатлирини тақивәткән.

Хитайниң америкаға қаратқан тор җасуслуқида хусусий тармақлар билән болған һәмкарлиқ муһим нуқтиға айланмақта

Ундақта, хитай хаккерлар қошуниниң америкадин 50 һәссә көп икәнлики, хитайниң рәқәмлик җасуслуқ техникисиниң америкадин ешип кәткәнликини көрситип берәмду? бу соалимизға җаваб бәргән калифорнийә университети беркелий учур институти вә ахбарат институтиниң профессори шяв чяң әпәнди мундақ деди:

“‛хаккер‚ дегән наһайити омумйүзлүк уқум, мундақчә ейтқанда, қанунсиз һалда мәхпи тор учурлирини көрүш яки униңға еришкүчиләрни көрситиду. Бундақ һәрикәтләр билән шуғулланғучилар интайин көп. Улар ниң бәзидә бундақ қилишға у қәдәр зор техникиму кәтмәйду. Шуңа хитайниң хаккерлар саниниң көп болуши, униң техникисиниң юқурилиқидин дерәк бәрмәйду. Әмма хитайда бу хил хаккерлар сани һәқиқәтән пәвқуладдә зор, һәтта бәзилири бу техникиларни өзликидин үгәнгүчиләр болуши мумкин. Хитай уларниң техникисиға қарап бу хил ишларға салған. Шуңа тәкшүрүшлиримиздин, хитай һөкүмитиниң бундақ җасослуқ һәрикәтлиридә мәхсус өзи тәрбийәлигән дөләт җасослуқ хадимлиридин башқа, йәнә җәмийәттинму интайин көпкиши қобул қилғанлиқи мәлум болди.”

Ундақта, хитайниң америкаға қаратқан тор һуҗуми үчүн америкадики хаккерлардинму пайдилиниш еһтималиму барму ? шяв чиаң әпәнди бу һәқтә мундақ деди:

“бундақ мумкинчиликму бар, биз дәватқан хаккерларниң һәрикити асасән җасуслуқ һәрикәтлирини көрситиду. Тинчлиқ мәзгилидә һәрқайси дөләтләр оттурисида ө ара бу хил җасуслуқ һәрикәтлири омумән мәвҗут. Пәқәт хитайла хаккерларға игә әмәс, лекин хитай бир қәдәр көп мәбләғ салғанлиқи үчүн саниму көп болуши мумкин, уларниң тор һуҗумлири һәққидики доклатлаға қариғинимизда, уларниң асаслиқ һәрикити сиясий яки һәрбий мәхпийәтлик биләнла чәклинип қалмай, бәлки иқтисад, сода шеркәтлири вә шәхсләрниң учурлириғичә кәң даиридә болмақта. Болупму амеркдда буниң елип келиватқан зийини бәк чоң. Шуңа амерка һөкүмити икки дөләтниң мәхсус юқири дәриҗиликләр учришишиида болсун яки тәтқиқат доклатлирида болсун, хитай җасуслуқ һәрикәтлириниң тәһдит яритватқанлиқини тәкитләп кәлмәктә. яман ғәрәзлик тор паалийити билән шуғуллинидиған хаккерлар вә аппаратларға хитайниң көпләп мәбләғ селиватқанлиқи ашкариланди, хитай дөләт игиликидики хаккерлардин башқа йәнә хусусий тор ширкәтлири билән болған һәмкарлиқи тор һуҗумида муһим рол ойнаватқанлиқи мәлум.”

Хәлқардики уйғур тәшкилатлири вә уйғур кишилик һоқуқ паалийәтчилириниңму хитай хаккерлириниң асаслиқ һуҗум нишани болуватқанлиқи мәлум. Хитайниң рәқәмлик җасослуқ һәрикитидә уйғурларни нишанлишидики мәқсити немә?

Профессори шяв чяң әпәнди мундақ бу һәқтә мундақ деди: “чүнки хитай үчүн ейтқанда, дөләт бихәтәрлики, ичкий сиясй муқимлиқидин башқа йәнә хитайға қарши чәт әлдики уйғур тәшкилатлириға охшаш өзигә қарши күчләрдин мудапиәлиниши керәк. Шуңа уйғур мустәқиллиқи паалийәтчилири болсун яки тәйвән мустәқиллиқи паалийәтчилири болсун, давамлиқ хитайниң бу хил тор һуҗумлириниң нишани болуп кәлмәктә. Мән үзүмму буниң ичидә, бизниң рәқәмлик һоқуқ вә интернет әркинликини асас қилған хитай ентирнет дәври тәтқиқат гуруппимизму 20 йилдин буян хитайниң интернет торини тәтқиқ қилип келиватимиз, у җәрянда бизму хитайдин кәлгән сансизлиған һуҗумларға учрап кәлдуқ. Бизгә мәлум болғанлири һәққидә доклат тәйярлиған болсақму, мәлум болмиғанлири қанчилик, буни билмәймиз, шуңа бу хил тор җасослуқ һәрикәтлири хитайниң һаким мутләқ түзүмидә өзигә қарши пикирдикиләрни бастуруош уларниң бир усули. Һәтта буни чегра атлапму елип бармақта.”

Чәт әлләрдики уйғурлар хитай хаккерлириниң ов нишани болуп кәлмәктә

Хитай һөкүмити уйғур дияридики уйғурларни назарәт астиға елиш биләнла чәклинип қалмай, чәт әлләрдики уйғурларғиму чегра һалқиған бастурушлирини вә һәр түрлүк васитилик һуҗумлирини давамлаштуруп келиватқанлиқи мәлум.

Шундақла бу хил һуҗумларниң хаккерлиқ усуллардиму елип бериливатқанлиқи буниң асасән чәт әлләрдики уйғур кишилик һоқуқ паалийәтчилирини нишанлиғанлиқиму күп қетим ашкарланған иди.

Тәтқиқатчилар, хитай хаккерлириниң бир қисим иҗтимаий алақә әплириниң сахтилирини ясаш арқилиқ, уйғурларни нишанға алғанлиқини ениқлап чиққан.

Андиройид вә көчмә бихәтәрликкә маһир тәҗрибилик юмшақ детал тәтқиқатчиси лукас стефанко (Lukas Stefanko) “форбес” қа қилған сөзидә, “сигнал плос” дәп аталған вә қанунлуқ нусхаси билән охшаш ишләйдиған сахта “сигнал” әпиниң асаслиқ мәқситини җасуслуқ қилиш, дегән. У буниң уйғурларни нишанлиған болуши мумкинликини, чүнки бу сахта “сигнал” әпидә көрүлгән кодниң илгири уйғурларни нишанлиған башқа һәрикәтләрдә ишлитилгән код билән охшайдиғанлиқини ейтқан.

Униң алдида фейсбук ширкитиниң баянатида тор җасуслири уйғуларни “из қоғлап қилтаққа чүшүридиған” бир қанчә уйғурчә тор бикәтләр вә әпләрни елан қилған.

Гугул мутәхәссислири өткән йили хитай тор җасуслриниң “алма” вә “андроид” телефонлиридики әпләр арқилиқ уйғурларни нишан қилғанлиқини илгири сүргән болуп, улар, “хитай һөкүмити юқири пән-техниканиң ярдимидә муһаҗирәттики уйғур паалийәтчиләр вә башқа көзгә көрүнгән шәхсләрни ‛ов нишани‚ қилди,” дегәниди.

Тор мутәхәсиси абдушүкүр абдурешит: “һошярлиқни ашуруш керәк”

Биз уйғур тор мутәхәсислиридин шиветсарийә дөләтлик телекомниң учур-техика мутәхәсиси абдушүкүр абдуришит әпәндидин, муһаҗрәттики уйғурларниң хитайниң җасуслуқ һуҗумлириға қандақ тақабил туруши керәклики һәққидә мәслиһәт соридуқ.

Абдушүкүр әпәнди, хитайниң узун йиллардин буян уйғурларниң компютерлириға вә көчмә алақә вастилиригә қиливатқан хаккерлиқ һуҗумини кеңәйтип келиватлиқи, шундақла буниң хитай ирқий қиринчилиқ сияситини йолға қойғандин буян пәвқуладдә күчәйгәнликини оттурға қойди. У, уйғурларниң бар болған қоғдиниш қораллиридин пайдилинип, техникиларни өгинип вә йеңилап туруши, һошярлиқни ашуруши керәкликини билдүрди. У зияритимиз җәрянида өзини қоғдашқа пайдилиқ бәзи техникилиқ билимләрни биз билән ортақлашти.

Абдушүкүр әпәндиниң ейтишичә, игири хитай тор җасослири кишиләргә өзигә тонушлуқ бириниң елхәт адрисини ишлитип юқумланған деталларни әвәтиш арқилиқ җасослуқ қилса; нөвәттә хитай хаккерлириниң бир қисим уйғурларни қизиқтуридиған иҗтимаий алақә әплириниң сахтилирини ясаш арқилиқ, уйғурларни нишанға алғанлиқини алаһидә әскәртти. У хитайда ишләнгән телефонларни қолланмаслиқ, хитайға тәвә әпләрни көчмә алақә вастилирида ишләтмәсликни тәвсийә қилди.