Amérika-xitay munasiwitidiki “Xitay düshmenliki”: izchilliq we özgirishler

Amérika prézidénti jow baydén bilen xitay re'isi shi jinping hindonéziyede échilghan G20 yighinida körüshti. 2022-Yili 14-noyabir, bali arili.

Amérika-xitay munasiwiti izchil xelq'ara munasiwet sahesidiki muhim témilardin bolup, herqachan xelq'ara jama'etning diqqet-neziride bolup kéliwatqanliqi melum. Bolupmu buningdin yérim esir ilgiri sabiq amérika pirézidénti richard niksonning béyjinggha bérishidin bashlan'ghan “Dostane alaqe” nechche on yilgha sozulghan uzun musapilik “Güllinish” tin kéyin tedrijiy soghuqchiliqqa orun almashturdi. Buningda hemmidinmu bekrek diqqet qozghighan amil shu boldiki, tramp hökümiti dewride perdisi échilghan yiriklik baydin hökümiti dewrige kelgende téximu roshenleshti. Shu qatarda “Béyjing qishliq olimpik musabiqisi” ni bayqut qilish hemde Uyghur diyaridiki qirghinchiliqqa chétishliq shexsler we shirketlerge jaza élan qilish tüpeylidin ikki terep otturisidiki iqtisad, téxnologiye, herbiy ishlar we idé'ologiye sahesidiki sürkilish téximu kücheydi. Halbuki rusiyening ukra'inagha tajawuz qilishi, “Xamas” qa qarshi herbiy heriketler, shimaliy koréyening yadro sinaqliri qatarliq bir qatar weqeler amérika hökümitining diqqitini oxshimighan nuqtilargha parchilawatqanda xitayning izchil türde amérika üchün “Düshmen” lik ornida qariliwatqanliqi dawamliq bilinmekte.

Patrik raydér:“Xitay yenila biz üchün eng chong xiris!”

Amérika hökümitining, bolupmu amérika herbiy sahesining xitaygha qandaq qarashta boluwatqanliqi hemde bolushi kérekliki heqqidiki meydani 24-yanwar küni yene bir qétim ashkara tekitlendi. Shu küni amérika dölet mudapi'e ministirliqi (“Besh burjeklik bina”) da ötküzülgen axbarat élan qilish yighinida ministirliqning bayanatchisi, général mayor patrik raydér (Patrick S. Ryder) Bu heqtiki so'allargha jawab bérip “Bizning hindi-tinch okyandiki qisimlirimiz dunyaning birer yéridiki toqunushqa taqabil turushqa ewetilgini yoq. Biz duch kéliwatqan hazirqi bash xiris del xitay amilidur” dep körsetti. Uning bu bayanati dölet mudapi'e ministiri loyd astin (Lloyd Austin) ning “Xitay bizge xiris qiliwatqan eng zor küch. Bu höküm biz bügün, ete yaki kelgüside herqachan duch kélish éhtimali bolghan bir xirisni eslitidu” dégen sözi bilen bir yerdin chiqidu.

AP Photo/Susan Walsh

Général mayor patrik raydérning bu xildiki sözliri tasadipiy otturigha chiqip qalghan hadise emesliki 2025-yilliq pirézidéntliq saylimigha qatnishiwatqan nikki xaléy (Nikki Haley) ning saylam nutqidimu alahide orun alghan. U 17-yanwarda bu heqte söz qilip, özining amérika qoshma shtatliri (a q sh) ning birleshken döletler teshkilati (b d t) diki bash elchisi bolghan mezgilde némilerni körgenlikini alahide tilgha aldi. Uning qarishiche, xitay héchqachan a q sh ni “Riqabetchi” dep qarimighan, eksiche ashkara halda özliri üchün “Düshmen” dep élan qilghan. Shundaq bolghaniken, özlirini “Düshmen” dep qarawatqan bir dölet bilen mu'amile qilishta amérika hökümiti jezmen oxshash usulni qollinishi lazim. Buning üchün xitaylarning amérika teweside zémin sétiwélishini men'i qilish, xitaylar sétiwalghan yerlerni qayturuwélish, aliy mekteplerdiki xitay tesirini tazilash qatarliqlar buningdiki muhim tedbirler bolushi kérek.

AP Photo/Robert F. Bukaty

Mutexessislerning qarishiche, amérika hökümitining bu xildiki “Xitay düshmenliki” qarishi ushtumtut otturigha chiqip qalghan hadise emes. Aldinqi yérim esirlik mu'amile jeryanida amérika izchil türde “Xitay nawada xelq'ara alaqe we soda torigha ishtirak qilsa tedrijiy halda dunyaning tesiride erkinlikke qarap mangidu” dégen tesewwurgha ishen'gen. Emma xitay amérika bashchiliqidiki gherb dunyasining yardimide dunya sehnisige chiqqandin kéyin özining tawar ishlepchiqirish méxanizmini kücheytken, shuningdek armiyeni zamaniwilashturushqa zor küch serp qilghan. Emma xitay bay bolghanséri we qudret tapqanséri erkinlikke méngish ornigha, erkinlikni boghushqa xushtar bolghan. Netijide amérika bashchiliqidiki gherb dunyasining xitay heqqidiki ümidliri üzül-késil berbat bolushqa yüzlen'gen. Del shundaq bolghanliqi üchün tramp dewride bashlan'ghan xitaygha qarshi meydan baydin hökümiti dewridimu bash mewqesini özgertmestin dawam qilghan.

Ikki terep otturisidiki bu xil ümidke tolghan mu'amilining yimirilishi teywen mesiliside hemmidinmu bekrek öz ipadisini tapqanliqi melum. Bolupmu rusiyening ukra'inadiki tajawuzchiliqi dawam qiliwatqanda xitayning gherbning yardimide qolgha kelgen qudretni ishqa sélip teywen'ge hujum qilish xewpi hemde bu yéngi tajawuzchiliq bashlinip qalsa amérika üchün “Ikki qéyiqqa minip qélish” tek nachar weziyetning shekillinip qélishi bu jehettiki endishini téximu kücheytken. Amérika hökümiti xéli burunla éniq qilip “Xitay teywen'ge hujum qilsa amérika armiyesi bu ishqa qoralliq arilishidu” dep jakarlighan. Lékin yéqinda amérika tewesidiki 52 neper herbiy mutexessis bu heqtiki ré'alliqni bahalap “Xitayning teywen'ge hujum qilghudek we uni ishghal qilghudek herbiy quwwiti yoq” dep xulase chiqarghan idi.  Bu heqte söz bolghanda amérika jama'itige tonushluq bolghan siyasiy analizchi gordon chang buningdiki köpligen amillar heqqide toxtilip mundaq deydu:

“Teywen weziyitige kelsek, méningche xitay armiyesi hazir bu jayda öz göshini özi yégüdek bolup turuwatidu. Chünki ular 13-yanwardiki saylamning qandaq netije bilen ayaghlashqanliqini kördi. Shunga xitayning bu jayda qiliwatqanliri tére taraqshitishtin bashqa nerse emes. Bu jehetlerdin qarighanda buningdin kéyinki melum bir mezgilde teywen boghuzi tinchliq we muqimliqqa shahit bolushi mumkin. Méning perizimche xitay qisqa bir mezgil ichide su we quruqluqtin teywenni ishghal qilishqa urunmasliqi mumkin. Emma men filippin etrapida boluwatqan ishlardin wayim yémey turalmaymen. Chünki bu jayda xitay resmiy halda düshmenlerche herbiy heriketlerde boluwatidu. Gerche hökümitimiz xitayning bu xil tajawuzi otturigha chiqqan haman eyni waqittiki kélishim boyiche buninggha qol tiqidighanliqini eskertip kéliwatqan bolsimu xitay yenila özi bilgenni qilip kéliwatidu. Bu bekmu xeterlik bir rayon. Emma xitay hazir qaynawatqan bir qazan'gha oxshap qéliwatqan bolup, uning kéyinki qedemde néme qilmaqchi ikenlikige késip birnerse dégilimu bolmaydu. Shunga méningche hökümitimiz yenila jenubiy xitay déngizi we bashqa jaylardiki eng yaman éhtimalliqlargha teyyarlinip turushi lazim.”

“Xitay düshmenliki” awam üchünmu ortaq qarash bolmaqta

Xitay heqqidiki selbiy chüshenchining amérika xelqi arisida tézdin ösüp bériwatqanliqi yéqindin buyan köplep biliniwatqanliqi melum. Bolupmu xitayni “Riqabetchi” yaki “Düshmen” dep qarash mesiliside bu mesile téximu ayding bolmaqta. Amérika xelqining neziridiki “Düshmen” tizimlikide xitay, rusiye, shimaliy koréye we iran qatarliq döletler bash rettin orun alghan bolup, yéqinqi mezgillerde tamam bolghan 2023-yilliq ray sinashlarda bu mesile muhim téma bolghan. “Pyu” (Pew), “Gallup” (Gallup) qatarliq dangliq ray sinash merkezliri tamamlighan bahalashta 50 pirsent yaki uningdin artuq awam xitayni “Bash düshmen” dep qarighan؛ 30 pirsenttin artuq kishi bolsa rusiyeni “Ikkinchi nomurluq düshmen” dep bahalighan.  

Bu heqtiki bahalash obzorlirida éytilishiche, bu hal xitayning uda üchinchi qétim amérika jama'iti teripidin “Birinchi nomurluq düshmen” dep qarilishi hésablinidu. Puqralarning bu xil bahasi hökümet terepning xitay heqqidiki meydanidin perqliq bolup, jumhuriyetchilerning 70 pirsenttin köpreki xitayni “Bash düshmen” dep qarighan؛ démokratchilardin 30 pirsent kishi xitayni “Bash düshmen” dégen. Bu heqtiki bahalashta körsitilishiche, xelq ammisining xitayni eng chong düshmen, dep qarishida hemmige tonushluq zor weqeler muhim rol oynighan. Jümlidin jasusluq hawa shari, kishilik hoquq mesililiri, teywen boghuzidiki jiddiylik, tajsiman wirusining izchil dawam qiliwatqan tesiri qatarliqlar buningdiki muhim mezmunlardin bolup qalghan. Bu heqte söz bolghanda chikago uniwérsitétining piroféssori jon mérshimér nöwette rusiyeni amérika üchün bash düshmen, dep qarashning zadila put tirep turalmaydighanliqini alahide tekitleydu.

“Hazir ukra'inadiki urush weziyitini nezerde tutupla nurghun kishiler rusiyeni amérika üchün birinchi düshmen, dep qarashqa mayil boluwatidu. Emeliyette bu urush ukra'inani ‛shimaliy atlantik ehdi teshkilati‚ (NATO) gha élip kirish urunushigha qarshi turush sewebidin partlidi. Hazir rusiye we ukra'ina oxshashla bedel tölewatidu. Emma rusiyeni amérika üchün bash düshmen, dep qarash pütünley xata. Chünki rusiyeni biz üchün bash düshmen, déyishte choyligha toxtighudek héchqandaq seweb yoq. Rusiye amérika üchün héchqandaq tehditmu emes. Hazir beziler rusiye toghrisida ‛ular sherqiy yawropani ishghal qilghandin kéyin gherbiy yawropagha yürüsh qilidu‚ dep qarawatidu. Emeliyette rusiyening unchilik herbiy quwwiti yoq. Méningche, ularning bundaq bir niyitimu bolghan emes. Shunga rusiyeni biz üchün tehdit, déyishimizning héchqandaq orni yoq”.

Xitayning nöwette amérika üchün heqiqiy menidiki düshmen'ge ayliniwatqanliqi ene shu yosunda barghanséri köp sahege yéyiliwatqanliqi melum. Emma buning siyaset derijisige kötürülüshi hemde amérika hökümitining bu heqte resmiy bir qarar élishi üchün belgilik bir musape kétishi mumkin, dep qaralmaqta.

Melum bolushiche, sabiq tashqi ishlar ministiri mayk pompéyo (Mike Pompeo) we sabiq dölet mudapi'e ministiri lé'on panétta (Leon Panetta) 30-yanwarda amérika dölet mejliside ötküzülidighan xitay heqqidiki guwahliq yighinida guwahliq béridighan bolup, buningda “Xitay düshmenliki” mesilisining nöwettiki ehwali yene bir qétim qarap chiqilidu.