Америка хитай тәһдитигә қарши дипломатик сиясәт қолланмақта

Америка пирезиденти доналд трамп 18-март күни “фокс хәвәрлири” дә қилған сөзидә, хитай билән русийәниң йеқинлишип кетишигә йеқиндин диққәт қиливатқанлиқини, у икки дөләтниң бирлишип, американиң хәлқара сәһнидики орниға тәһдит селишиға қарши бәзи пиланларни түзүватқанлиқини билдүргән. У мундақ дегән: “тарих оқуғучиси болсиңиз, өгинидиған тунҗи нәрсә шуки, сиз русийә билән хитайниң бирликини халимайсиз”. Пирезидент трамп бу сөзләрни украинада 30 күнлүк уруш тохтитиш келишимигә йетәрлик әмәл қилмиған русийә пирезиденти виладимир путин билән өткүзгән сөһбәттин кейин ейтқан.

“бломберг хәвәрлири” ториниң бу һәқтики анализиға көрә, пирезидент трампниң хитайни йетим қалдуруш үчүн русийәгә йеқинлишиши билән өткән әсирниң 70-йиллирида пирезидент нексонниң сабиқ совет иттипақини йетим қалдуруш үчүн хитайға йеқинлишиши тәтүр танасип һасил қилған. Йәни өткән әсирдики соғуқ мунасивәтләр урушида америка сабиқ совет иттипақиға қарши хитай билән йеқинлашқан болса, йеңи соғуқ мунасивәтләр урушида хитайға қарши русийә билән йеқинлашмақчи болған.

Мәлум болғинидәк, 2-дуня урушидин кейин мәйданға кәлгән соғуқ мунасивәтләр урушида америка билән сабиқ совет иттипақи һәрбий иттипақ җәһәттә икки гуруһ, идеологийә җәһәттә капитализм билән сотсиялизмдин ибарәт икки лагерни шәкилләндүргәниди. 1972-Йили сабиқ америка пирезиденти нексон хитайни зиярәт қилғандин кейин, америка хитайни тәдриҗий һалда ғәрб дөләтлириниң иқтисадий системисиға елип киргән. Америкадики сиясий анализчи илшат һәсән әпәнди әйни чағдики сабиқ совет иттипақи билән бүгүнки русийәниң хитай билән болған мунасивитиниң пүтүнләй пәрқлинидиғанлиқини, американиң русийә билән хитайниң бирликини парчилаш истратегийәсиниң чоң синақларға дуч келидиғанлиқини билдүрди.

Америкадики сиясий анализчи гордон чаң американиң бу истратегийәсиниң әмәлийәткә анчә уйғун әмәсликини билдүрүп мундақ дәйду: “трамп һөкүмити нексонниң әксичә йол тутуп, русийәни хитайниң қойнидин тартип әкәлмәкчи болуватиду. Буниң сәвәблири көп, әмма бу һазир әмәлийәткә анчә уйғун әмәс. Чүнки хитай билән русийә рәһбириниң һәр иккиси дуняға охшаш көздә қарайду. Улар өзлириниң мәнпәәтини бир дәп ойлайду, американи ортақ дүшмән көриду. Трамп украинадики қорқунчлуқ урушини аяғлаштурмақчи болса, русийәгә унчә яхшичақлиқ қилип кетишиниң һаҗити йоқ. Америка русийәниң нефит киримини үзүветәлисә, америка малийә министирлиқиниң 1-айниң 10-күнидики қарари бойичә русийәниң нефит сетишини пүтүнләй контрол қилип путинниң нефит сетишини мәғлубийәткә учриталиса, трамп русийәниң уруш машинисини тохтиталайду. Путинниң пули қалмиди дегәнлик украинадиму уруш болмайду дегәнликтур”.

Гордон чаң американиң сабиқ пирезидент реганниң йолида меңиши керәкликини билдүрүп мундақ дәйду: “көплигән кишиләр бизни, йәни американи чоқум русийә билән биллә мәвҗут болуши керәк дәп қарайду. Бу бизгә 20-әсирниң 70-йиллирини әслитиду. Шу чағдиму нурғун кишиләр американи совет иттипақи билән биллә мәвҗут болуши керәк дәп қариғаниди. Әмма пирезидент роналд реган униңға қошулмиди. Униң сиясити наһайити аддий иди, кейин у “биз ғәлибә қилдуқ, улар мәғлуп болди” деди. Бүгүнки дәврдә, биз реганниң истратегийәси вә параситини қоллансақ болиду. Биз путинниң русийәси билән биллә яшимисақму болиду, биз уни мәғлуп қилалаймиз”.

Пирезидент трамп “фокс телевизийәси” дә қилған сөзидә, русийә билән хитайниң мунасивитиниң сабиқ пирезидент обама дәвридин башлапла күчийип кәткәнликини ейтқан. Таратқуларниң бу һәқтики мулаһизилиридә дейилишичә, доналд трамп биринчи қетим вәзипә өтигән мәзгилдила русийә билән хитайниң мунасивитини йирақлаштурмақчи болған; буниң үчүн хитайға сода уруш қозғап, юқири техника җәһәттә хитайни чәклигән болса, русийәгә юмшақ муамилә қилған. Әмди 2-қетимлиқ вәзипә өтәш муддитидә хитайға үстиләп баҗ қоюшни давам қилип, русийәни йениға тартип, украинадики урушни тохтитишқа тиришмақта икән. Трамп русийәни хитайдин йирақлаштуруш үчүн русийәгә қоюлидиған иқтисадий җазани әмәлдин қалдурса, енергийә җәһәттә һәмкарлиқни қолға кәлтүрсә болидикән. Униңдин башқа, хитайниң дунядики 2-чоң иқтисадий гәвдигә айлиниши, русийәниң болса пәқәт нефит експортиға тайинидиған дөләткә айлинип қелиши, шундақла русийәниң арқа һойлиси болған оттура асияда хитайниң тәсириниң зорийип кетиши русийәни әндишигә салидиған амиллар икән. Русийә һәр даим өз мәнпәәти үчүн америка билән хитай оттурисида тәңпуңлуқни сақлашқа урунуп кәлгән болуп, әгәр америка униңға иқтисад вә сиясий җәһәттә пайда-мәнпәәт бәрсә, русийә хитайға қаратқан сияситини қайта тәңшиши мумкин икән. Әмма хитай билән русийәниң “натониң шәрққә кеңийишигә қарши туруш, көп қутуплуқ дуня тәртипини сақлаш” дегәндәк ортақ нишанини көздә тутқанда, уларниң иттипақлиқини бузушму унчә асанға тохтимайдикән. Хитайниң “шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати” ға киргән һәмдә “бир бәлбағ бир йол” қурулушиға қетилған русийә нөвәттә хитайниң чәмбиридин қутулимән десиму қутулалмайдиған һалға келип қалған.

Америка ташқи ишлар министири марко рубийо өткән айда қилған сөзидә, ‛америка русийә билән хитайниң иттипақини бузмақчи‚ дегән қарашни рәт қилип, “гәрчә америка русийәниң хитайниң шерики болуп қелишини тосушни үмид қилсиму, ядро қоралиға игә бу икки қошна дөләтниң зитлишип қелиши дуняниң тинчлиқи үчүн пайдисиз” дәп агаһландурған.

Американиң хитайға қоллиниватқан дипломатийә тәдбири канадада ечилған “7 дөләт гуруһи” ташқи ишлар министирлири йиғинидиму әкс әткән. 3-Айниң 13-күнидин 14-күнигичә канаданиң кубик шәһиридә америка, канада, әнглийә, фирансийә, германийә, италийә, японийәдин тәркиб тапқан “7дөләт гуруһи” ташқи ишлар министирлири йиғини ечилған болуп, әза дөләтләр бирдәк һалда хитайға қарши күчлүк тәдбир қоллиниш, тәйвәнгә мунасивәтлик баянатларда қәтийликни ипадиләп, бурун қоллинип кәлгән “хитайниң бирлики сияситидә чиң туруш” дегәндәк гәпләрдин ваз кечиш тәкитләнгән.

Хитайниң бирликини етирап қилиш нәччә он йилдин бери хитай һөкүмитиниң ғәрб әллири билән болған дипломатик алақисиниң нормал давамлишишидики түп пиринсип болуп кәлгән. Шуңа ғәрб дөләтлири тәйвән билән бирәсмий шәкилдила мунасивәт бағлап кәлгән. Әмди 7 дөләтниң “хитайниң бирлики” җүмлисини ортақ баянаттин чиқириветиши хитайни қаттиқ биарам қилған. Хитайниң канададики әлчиханиси бу баянатқа инкас қайтуруп, “7 дөләтниң бу баянати хитайниң қәтий мәйданини көзгә илмиғанлиқ, хитайниң ички ишлириға қопаллиқ билән арилашқанлиқ вә хитайни ашкара һақарәтлигәнлик” дегән.

Америкадики рәнд сиясәт тәтқиқат мәркизи, истратегийә вә хәвпсизлик мутәхәссиси раймонд ко мундақ дәйду: “хитай бу баянаттики қарашқа қәтий қошулмайдиғанлиқини билдүрди. Уларчә болғанда, бу хитайниң ички ишлириға арилашқанлиқ. Мениң әң диққәт қилған йерим шуки, бу қетим 7 дөләт гуруһидикиләр мәйли тәйвән мәсилисидә һәмкарлиқини күчәйтиш болсун, мәйли хәвпсизлик яки иқтисадий ишларда болсун, конкрет һәрикәт қоллиниш арқилиқ өз баянатида дегәнлиригә зор дәриҗидә әмәл қилишқа тиришидиғандәк қилиду. У һалда биз америкадин башқа дөләтләрниңму бу һәрикәтләргә қетилидиғанлиқини көримиз. Әгәр улар расттинла бу баянатта дегинидәк һәрикәт қилса, униң тәсириниң қанчилик күчлүк болидиғанлиқини көримиз”.

 “ройтерс агентлиқи” ниң хәвиридә ейтилишичә, бу қетимқи йиғинда “7дөләт гуруһи” ташқи ишлар министирлири хитайниң тәйвәнгә селиватқан тәһдити вә ядро қораллирини кеңәйтишигә болған әндишилирини оттуриға қойған. Америкадики сиясий анализчи гордон чаң бу һәқтә мундақ дәйду: “министирлар бу йиғинға қатнишиштин илгири хитайға хуш яқидиған гәпләрни қилип йүргәниди, әмди бу баянат арқилиқ хитайниң пиланидин әндишә қиливатқанлиқини ипадилиди. Наһайити рошәнки, ‛7 дөләт гуруһи‚ ниң хитайға болған һошярлиқи барғансери күчәймәктә”.