Amérika-xitay soda urushi xitayni endishige salmaqta

Amérika-xitay soda urushi riqabiti

Amérika pirézidénti donald tramp aq saraygha qaytip kelgendin buyan xitaydin import qilinidighan tawarlargha qoyulidighan tamozhna béjini ikki qétim östürdi, shundaqla buning xitaydin kéliwatqan féntanil (fentanyl) ni chekleshtiki bir muhim tedbir ikenlikini eskertti. Xitay hökümitimu buninggha jawaben tézdin bir qisim kem tépilidighan minéral maddilar éksportigha chek qoyidighanliqini hemde amérika tewesidin kélidighan yéza igilik mehsulatlirigha téximu éghir tamozhna béji qoyidighanliqini jakarlidi. Shuning bilen bu mesile yéngibashtin diqqet merkizidin orun élishqa bashlidi.

Urush chuqanliri mesilini hel qilalamdu?

Amérika hökümiti 2-apréldin bashlap xitaydin kélidighan mallargha qoyulidighan tamozhna béjini östüridighanliqini élan qilghandin kéyin xitay hökümitining bu mesilini “Xitaygha qarshi jeng élan qilghanliq” dep chüshen'genliki melum. Shu sewebtinmu xitay hökümiti özlirining bu mesilidiki meydanini ipadilep tézla “Biz amérika bilen bolidighan herqandaq urushqa teyyar, yene kélip bu urushni axirighiche qilishqimu teyyar” dégen. Amérika dölet mudapi'e ministiri pit xégsét (Pete Hegseth) mu tézdin buninggha inkas qayturup “Biz xitay bilen urush qilishqa teyyarlanduq. Bu urushning qandaq urush bolushi muhim emes. Chünki tinchliqqa mohtaj bolghan kishi küchlük bolushi we urushqa teyyar turushi lazim” dégen.

Bu qétim otturigha chiqqan soda urushi heqqidiki bayanlardin melum bolushiche, amérika hökümiti östürmekchi bolghan tamozhna béjining omumiy qimmiti 50 milyard amérika dollirigha yetken. Xitay hökümitimu tézdin buninggha inkas süpitide amérika terep éksport qilmaqchi bolghan yéza igilik mehsulatlirigha 50 milyard amérika dolliri qimmitide import béji qoymaqchi bolghan. Emdilikte bolsa aqsaray ilgiri östürmekchi bolghan tamozhna béjining omumiy qimmitini 100 milyard amérika dollirigha yükseldüridighanliqini élan qilghan.

Ikki terep otturisidiki “Undaq qazan'gha mundaq chömüch” sheklini alghan soda urushining chuqanliri yuqiri pellige chiqishi bilen bu heqtiki pikirlermu oxshimighan shekillerde otturigha chiqti. CNN Ning bu heqtiki obzorida amérika-xitay otturisidiki soda urushi bu teriqide dawam qilsa héchkimningmu buningdin menpe'et qazinalmaydighanliqi tekitlinip: “Shi jinping shuninggha chongqur ishiniduki, baj urushi, soda urushi yaki téxnologiye urushi herqachan tarixning éqimigha xilap. Bundaq urushta ghaliplar bolmaydu” déyilidu. Shundaqla shi jinpingning bu heqtiki sözliridin neqil keltürüp “Xitayning ehwali yaxshi bolsa dunyaning ehwali yaxshi bolidu؛ dunyaning ehwali yaxshi bolsa xitaygha bu hal téximu paydiliq bolidu” dégen qurlarni eskertidu.

Emma “Wal sitrét zhurnili” gézitining 5-marttiki obzor maqaliside bu xil pikir éqimining héchqandaq asasi yoqluqi, eksiche shi jinpingning nöwettiki soda urushining dawam qilishidin bekmu wayim yewatqanliqi tepsiliy yer alidu.

Xitay dunyadin ayrilip qalsa weyran bolidu

Obzorda éytilishiche, shi jinpingning bu xil endishiliri emeliyette donald tramp 2024-yili noyabirda amérika pirézidénti bolup saylan'ghandila bashlan'ghan. Chünki amérika bilen qarshilishish eyni waqitta sabiq sowét ittipaqini dunyadin ayrilghan yétim halgha chüshürüp qoyghan. “Dunyaning eng chong ishlepchiqirish zawuti” dep teripliniwatqan xitay üchün bu xildiki dunyadin ayrilip qélish mahiyette uning tüp desmayisidin ayrilip qalghanliqigha barawer bolup, xitay bu xil menzirini körüshni xalimaydu. Yene bir yaqtin bu hal yalghuz soda sahesi bilenla cheklinip qalmaydu. Hazir xitay duch kéliwatqan “Amérika bilen riqabetlishish” ning mezmuni “Soghuq urush” dewridin buyan körülüp baqmighan zor küchlerning üzengge soqushturushi, bolupmu iqtisad, téxnologiye we siyasiy jughrapiyelik üstünlükini asas qilghan riqabet bolup, bularning héchqaysisida xitay üstünlükni igilimigen. Ichki qisimdiki iqtisadiy qurulmida chékinishke shahit boluwatqan shi jinping bolsa xelq'ara soda sistémisigha tayinip xitayning iqtisadiy weziyitini yaxshilashqa téximu mohtaj. Bundaq ehwalda xitayning eyni waqittiki sowét ittipaqidek “Yégane aral” gha aylinip qélishi shübhisiz xitaygha bekla ziyanliq hadisilerdin hésablinidu. Chünki bundaq ehwalgha chüshüp qalghanda xitay öz tawarlirini dunyagha tarqitish we zörür bolghan achquchluq téxnikilarni import qilishta zor tosqunluqqa duch kélidu. Shunga xitay bundaq weziyetke chüshüp qélishtin mutleq saqlinishi zörür.

Aptorning qarishiche, xitay üchün hemmidinmu qorqunchluq bolghini donald tramp saylam mezgilide xitaygha qattiq qol bolidighanliqi heqqide köp qétim wede bergen bolup, bu qétim jumhuriyetchiler amérika dölet mejlisidimu ghalip orunni igiligen. Shunga bu menidin alghanda donald tramp ajiz orundin emes, eksiche ghalibliq nuqtisidin xitay bilen robiro bolalaydu. Del shundaq bolghanliqi üchün u öz diqqitini téximu bekrek xitaygha merkezleshtürüsh meqsitide amérika hökümitining ottura sherq we ukra'inadiki toqunushqa ariliship qélish weziyitige xatime bérishni jiddiy oylishishqa ötken. Uning rusiye rehbiri wiladimir putinni özige tartishimu rusiye bilen xitay otturisidiki munasiwetke shina qéqishni meqset qilidu. Rusiye bilen ittipaqdashliq ornitish arqiliq gherbke jeng élan qilish hemde dunya tertipini qaytidin ornitish koyida boluwatqan xitay üchün bu zadila yaxshi xewer emes. Bu heqte söz bolghanda bruking aqillar merkizining tetqiqatchiliridin jon kulwér (John Culver) mundaq deydu:

 “Ularning (xitayning) bash-ayighini oqupmu chüshen'gili bolmaydighan uzundin uzun höjjetliride tashqi muhit jehettiki qiyinchiliqlarning köpiyiwatqanliqi köp qétimlap tilgha élinidu, shundaqla buningda köpligen tehditler we xirislarning özlirini kütüp turghanliqi ishare qilinidu. Xitay soda ministirliqi bolsa hökümet ijra qilidighan bir qisim tedbirler, bolupmu tashqi muhit saheside xitayning tashqi éksporti duch kéliwatqan bésimlarni yenggillitidighan tedbirlerni ijra qilish heqqide söz qiliwatidu. Shuning bilen birge hökümetning zor küch bilen ‛yéshil soda rayoni‚ berpa qilishqa tirishiwatqanliqini, éksportni janlandurush üchün bezi alahide tedbir-nizamlarni yolgha qoyidighanliqini tekitlewatidu. Emma bu ishlar xitay üchün éytqanda ‛saqaldiki ashqa qorsaq toymaydu‚ dégendek héchnersige dal bolmaydighan charilardur. Del shundaq bolghanliqi üchün xitay hökümiti hazir tramp hökümiti élan qilghan 20 pirsentlik tamozhna béjining némidin dérek béridighanliqini yaxshi chüshinidu. Démekchi bolghinim, eger xitay pütün küchi bilen amérika élan qilghan tamozhna béji mesilisige xuddi shu shekilde qayturma zerbe bérimiz, dése, bu yaqtin tramp hökümitimu ulargha qarshi baj miqdarini aymu-ay östürse xitayning bu jehettiki ehwali téximu nacharlishidu, yaki buningda héchqandaq kélishim otturigha chiqmaydu.”

Obzorda éytilishiche, amérika hökümitining panama qanilining kontrolluq hoquqini xitaydin qayturuwélish tirishchanliqimu amérika hökümitining neziride xitay bu jayda ötken ottuz nechche yilda berpa qilip chiqqan ul mu'essese qurulushlirini milliy xewpsizlik üchün tehdit, dep qarighanliqining netijisi. Panama qanilining amérika hökümiti tesiride bolushimu öz nöwitide xitaygha taqabil turushqa “Téximu köp desmaye jughlighanliq” qa barawer bir ish.

Soda urushi dawam qilsa xitay némige érishidu?

Aptorning qarishiche, shi jinping aldinqi qétimliq soda urushidin alghan eng chong sawaq “Qanche köp musht atsa shunche köp nersidin ayrilip qalidighanliqi” ni hés qilghanliq hésablinidu. Chünki ikki terep otturisidiki soda munasiwitide amérika terep xitaydin sétiwalidighan tawarlar we bashqa mehsulatlar xitayning amérika tewesidin sétiwalidighanliridin nechche hesse köp. Buni xitaymu yaxshi chüshinidighan bolghachqa 2025-yili 20-yanwardiki qesem bérish murasimigha teklip qilin'ghan xitay re'isi shi jinping bu teklipni keskinlik bilen ret qilmastin özining mu'awini xen jéngni ewetken. “Miras” fondining xitay mesililiri boyiche tonulghan mutexessisliridin maykil pillsburiy (Michael Pillsbury) bu heqte toxtilip, shuningdin buyan az dégendimu birnechche türküm xitay wekiller ömikining washin'gton shehirige kélip ketkenlikini, özining shular bilen bolghan söhbettin hés qilghanliri asasida “Ular bekla perishan körünidu. Chünki hazir xitayning iqtisadi chataq boluwatidu. Nawada tramp hökümiti tamozhna béjini östürse buning xitay üchün apet bolidighanliqini ular yaxshi chüshinidu” dégen.

Yene bir yaqtin xitay hökümiti hazir 2025-yilidiki iqtisadiy ösüsh nisbitini besh pirsentke yetküzüshni nishan qiliwatqanliqi üchün soda urushining dawam qilishi xitaygha nisbeten yéngi xirislarni peyda qilishi mumkin, dep qaralmaqta. Bolupmu donald trampning “Amérika birinchi” sho'ari emeliyette 1995-yili dunya soda teshkilati berpa qilip chiqqan ölchemlerni buzup tashlash aldida turuwatqan bolup, amérika hökümiti xitay terep yillardin buyan dawam qilip kelgen tengsiz miqdardiki éksportni izchil türde amérika xelqining menpe'etini ziyan'gha uchritip kelgen, dégen'ge ishinidu. Bu nuqtini xitay terepmu chüshinidighan bolghachqa yéqinqi birnechche heptide amérika soda wekiller ömiki bilen söhbette bolghan shi jinping we uning yardemchiliri köp qétimlap “Biz amérika bilen düshmenlishishni emes, eksiche shériklik munasiwet ornitishni xalaymiz” dégen. Bu heqte söz bolghanda jon kulwér mundaq deydu:

 “Shundaq. Méningche nurghun kishi köz tikiwatqan mesile xitay hökümitining bu yilqi iqtisadiy tereqqiyatning nishanini qandaq békitishidur. Hazir hemmila kishi bu sanning besh pirsent etrapida bolidighanliqini mölcherlewatidu. Emma ular qandaq qilip bu nishan'gha yétidu? gep mana mushu yerde. Hazir xitay özlirining xamchot qizil reqimini we maliye qizil reqimini ashurup yilliq milliy ishlepchiqirish omumi qimmitining töt pirsentige yetküzidighanliqini tekitlewatidu. Bundaq bolghanda maliye xirajiti bir'az ashidu, ösüm nisbiti bir'az töwenleydu, bankilarning neq pul zapisigha bolghan telep sel töwenleydu, hökümetmu bir qisim tedbirlerni qollinip öy-mülük bazirini muqimlashturidu, istémalchilarmu hökümetning ‛konini yéngigha almashturup bérish‚ siyasiti boyiche qolliridiki kona tawarlarni yéngi tawarlargha almashturalaydu, hökümet yene bir yaqtin qerz bérishni köpeytish we pénsiye ma'ashini östürüsh arqiliq herqaysi a'ililerni chiqim qilishqa righbetlendürüshi mumkin. Emma bu tedbirlerning qanchilik ijra qilinishidin qet'iynezer ular héchqachan téz sür'etlik yüksilishni emelge ashuralmaydu. Chünki bu jehette hökümetning qilalaydighanliri herqachan bekmu cheklik bolidu. Bundaq ehwalda ular tashqi soda jehette, bolupmu soda we tamozhna béji mesiliside bekla tépirlap qalidu. ”

Nöwette ikki terep otturisidiki soda munasiwitide amérika terep ene shu teriqide üstünlükni igilewatqan bolsimu, yéqinqi tereqqiyatlar ikki terepning féntanil we tamozhna béji mesiliside söhbetlishishke teyyarliq körüwatqanliqini körsetmekte.