Америка ташқи ишлар министирлиқи хитайни ирқий қирғинчилиқни тохтитишқа йәнә бир қетим чақирди

Америка ташқи ишлар министирлиқи 2023-йили 8-айниң 2-күни хитай һөкүмитиниң уйғурларға қиливатқан зулуминиң ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәт икәнликини йәнә бир қетим тәкитлиди. Америка ташқи ишлар министирлиқи америка дөләт мәҗлисигә сунған доклатида америка иттипақдашлири вә шериклири билән давамлиқ һәмкарлишип хитайни әйибләйдиғанлиқини вә хитайни садир қиливатқан инсанийәт қарши җинайәтни вә ирқий қирғинчилиқни тохтитишқа давамлиқ чақиридиғанлиқини баян қилған.

2018-Йили мақуллинип ишқа киришкән “елий вейзел ирқий қирғинчилиқ вә вәһшийликниң алдини елиш қануни” 5-тармиқиниң иҗра қилиниш әһвали һәққидә америка ташқи ишлар министирлиқи америка дөләт мәҗлисигә сунған доклатида уйғурларға қарши елип бериватқан ирқи қирғинчилиқни һазир дуняда йүз бериватқан вәһшийликләр қатарида мәхсус шәрһләп өткән.

Америка ташқи ишлар министирлиқиниң америка дөләт мәҗлисигә сунған мәзкур доклатида, америка вә башқа 49 дөләтниң б д т омумий кеңишиниң үчинчи комитетида бирләшмә баянат елан қилип, хитайни хәлқара кишилик һоқуқ мәҗбурийитини ада қилишқа вә б д т кишилик һоқуқ алий комиссарлиқи ишханисиниң тәвсийәлирини иҗра қилишқа чақирғанлиқи дейилгән. Доклатта йәнә чәтәлләргә қечип чиққан уйғурлар вә башқа аз санлиқ милләтләрниң хитайға қайтурулмаслиқиға капаләтлик қилиш үчүн өзлириниң конкрет һәрикәт қолланғанлиқи, уйғурларниң мәҗбурий әмгики асасида ишләнгән мәһсулатларниң америка базириға киришиниң алдини алғанлиқи баян қилинған вә бу җәһәттә қолға кәлгән бир қисим муһим нәтиҗиләр оттуриға қоюлған.

Хитай һәққидики тәтқиқатта ғәрб дунясида көзгә көрүнгән сиясий анализчи, гәйит сетон институтиниң мутәхәссиси вә мәслиһәтчиси гордон чаң зияритимизни қобул қилип, америка ташқи ишлар министирлиқиниң америка дөләт мәҗлисигә сунған доклатиниң әһмийити һәққидә сөз қилип, бу доклатниң бәк муһим әһмийәткә игә икәнликини тәкитлиди. У йәнә америка вә хәлқара җәмийәтниң уйғур ирқи қирғинчилиқини тохтитиш үчүн техиму актип болуши керәкликини тәкитлиди.

У көз қаришини мундақ шәрһлиди: “буниң әһмийити шуки, бу америка ташқи ишлар министирлиқиниң рәсмий доклати икәнликидур. Майк помпейо уйғур ирқий қирғинчилиқини рәсмий бекиткәндин кейин, билинкен ташқи ишлар министир болуп узун өтмәйла хитайниң уйғур сияситини ирқи қирғинчилиқ дәп тонуғаниди. Бу бәк муһим әһмийәткә игә. Демәк хитайниң ирқий қирғинчилиқ елип барғанлиқи ениқ. Бу йәрдә муһим болған мәсилә, . Ирқи қирғинчилиқ дәп тонуғандин кейин америка немә иш қилиду? хәлқара җәмийәт немә иш қилиду? бу бәк муһим америка 1948-йили ирқи қирғинчилиқ әһдинамисигә имза қойған дөләт. Шуңа американиң ирқи қирғинчилиқни алдин елиш вә җазалаш мәҗбурийити бар. Биз бу ирқи қирғинчилиққа хитайниң рәиси ши җинпиңниң мәсул икәнликини билимиз. Хитайда һәммә ишлар юқиридин төвәнгә болиду. Йәни юқириниң буйруқи билән болиду. Бу йил ноябирда ши җинпиң америкаға келиду. Бу йәрдә мәсилә, уни америкаға киришкә йол қуюш керәкму? мәнчә, уни америкаға киргүзмәслик керәк.”

Америкадики мустәқил сиясий анализчи, дуня уйғур қурултийи иҗраийә комитетиниң муавин рәиси илшат һәсән әпәнди бу тема һәққидә тохтилип, америка ташқи ишлар министирлиқиниң америка дөләт мәҗлисигә доклат сунуп хитайни әйиблиши вә хитайни уйғур елидики инсанийәт қарши җинайити вә ирқий қирғинчилиқни тохтитишқа қайта чақиришниң тарихи әһмийәткә игә икәнликини вә буниң уйғурларға үмид беридиғанлиқини илгири сүрди. У йәнә бу доклат америка һөкүмитиниң уйғурларниң йенида икәнликини һес қилдуриду вә уйғурларни техиму көп ишларни қилишқа риғбәтләндүриду, деди.

Лекин, гордон чаң әпәнди, америка ташқи ишлар министирлиқиниң хитайни уйғур елидики инсанийәт қарши җинайитини вә ирқий қирғинчилиқни тохтитишқа чақиришла мәсилини һәл қилмайдиғанлиқини вә американиң хитайға болған сияситини өзгәртиш керәк икәнликини тәкитлиди.

У мундақ деди: “американиң 1948-йилда түзүлгән ирқий қирғинчилиқ әһдинамисигә асасән, бу ирқий қирғинчилиқниң алдини елиш вә уни җазалаш мәсулийити бар. Әркин дуняниң рәһбири болуш сүпити билән американиң дуняниң һәрқайси җайлиридики шериклири, достлири вә башқилар билән һәмкарлишип, ирқий қирғинчилиқниң алдини елиш вә җазалашқа капаләтлик қилиштәк әхлақий мәсулийити бар. Америка хитай билән һечқандақ иш қилмаслиқ керәк. Хитай билән сода қилмаслиқи, хитайға мәбләғ салмаслиқи, хитайға техника һәмкарлиқида болмаслиқи керәк. Биз америкада хитай тәшкилат вә җәмийәтлириниң қурулушиға йол қоймаслиқимиз керәк. Хитай ирқий қирғинчилиқ елип бериватқан дөләт. Хитай йәнә инсанийәткә қарши башқа җинайәтләрни садир қилмақта. Улар пәқәт уйғур елидила ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәтла елип бармастин. У башқа аз санлиқ милләтләргә, болупму тибәтләргә қарши. Уларға зулум қиливатиду. Ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши башқа җинайәтләрни садир қилидиған сиясәтни бейҗиңда түзүватиду. Бу чоқум ахирлишиши керәк. Биз буни тохтиталаймиз. Биз хитай билән сода қилимиз, хитайға мәбләғ салимиз, хитайни техника билән тәминләймиз. Биз нәччә он йил җәрянида хитайни хәлқара системиға елип киришкә тириштуқ. Биз бу сияситимизниң һәммисини өзгәртишимиз керәк. Хитайдин өзимизни қачурушимиз керәк. Биз чоқум шундақ қилишимиз керәк. Биз ирқий қирғинчилиқ қилмишлири үчүн хитайға бәдилини тартқузушимиз керәк. Биләмсиз, иккинчи дуня урушидин кейинки кишиләр қирғинчилиқни һәргиз қайта болмайду дегәниди. Әмма, биз буниңға йол қуюватимиз. Шуңа буни чоқум тохтитиш керәк.”

Илшат һәсән әпәнди: “америка ташқи ишлар министирлиқиниң уйғур елидики инсанийәт қарши җинайәтни вә ирқий қирғинчилиқни етирап қилиш вә тохтитишқа чақириши бәк муһим, лекин бу ирқи қирғинчилиқни тохтиталмайду” деди. У йәнә америка ташқи ишлар министирлиқи ирқий қирғинчилиқни етирап қилғаникән, у һалда бу һөкүмәт ирқий қирғинчилиқ билән шуғуллиниватқан хитай һакимийити билән қандақ мунасивәт орнитиш, униңға қандақ муамилә қилиш һәққидә җиддий ойлиниши вә җиддий қәдәмләрни елиши керәкликини тәкитлиди. У йәнә чәтәлдә яшиған уйғурларниңму баш тартип болмайдиған мәсулийитиниң барлиқини вә вәтәндики қирғинчилиқни тохтитиш үчүн қулидин келишичә тиришиши керәкликини тилға алди.

Доклат ахирида америка ташқи ишлар министирлиқиниң йәнә юқирида тилға елинған уйғурларниң хитайға қайтурулмаслиқиға капаләтлик қилиш, уйғурларниң мәҗбурий әмгики асасида ишләнгән мәһсулатларниң америка базириға киришиниң алдини елиш қатарлиқ хизмәтләрни давамлиқ ишләп, уйғурларниң һәқ-һоқуқлириниң капаләткә игә қилиниши үчүн давамлиқ тиришидиғанлиқи билдүрүлгән.

“елий вейзел ирқий қирғинчилиқи вә вәһшийликниң алдини елиш қануни” 2018-йили 12-айда қобул қилинған. Америка дөләт мәҗлиси тәтқиқат оргининиң баянатиға қариғанда, бу қанун, америка ташқи ишлар министирлиқи ирқий қирғинчилиқ яки уруш җинайити қатарлиқ кәң көләмлик вәһшийликләр һәққидә американиң дипломатлирини қошумчә тәрбийәләйду дейилгән. Бу қанун америка пирезидентниң һәр йили парламентқа американиң кәң көләмлик вәһшийликниң алдини елиш тиришчанлиқи тоғрисида доклат беришни тәләп қилидикән.

“елий вейзел ирқий қирғинчилиқи вә вәһшийликниң алдини елиш қануни” йәһудий чоң қирғинчилиқида һаят қалған нобел тинчлиқ мукапати алған елий вейзелниң нами билән аталған. Елий вейзелниң аилиси тәрипидин қурулған “елий вейзел инсанийәт фонди”, 2023 -йили 10-июл рәсмий баянат елан қилип, бу йил бир қисим уйғур тәшкилатлириға ярдәм беридиғанлиқини елан қилғаниди.