Amérika Uyghurliri ikki qétimliq sherqiy türkistan jumhuriyitini xatirilidi

Amérika Uyghur birleshmisi teshkilligen sherqiy türkistan jumhuriyet bayrimini xatirilesh pa'aliyiti fayirfakis shehridiki “Uyghur merkizi”de daghdughiliq ötküzüldi.

Muhajirettiki Uyghur jama'iti yillardin buyan eng zor hayajanda qutlaydighan pa'aliyetlerning biri Uyghur hazirqi zaman tarixidiki sherqiy türkistan jumhuriyitining qurulghanliq xatire künidur. Amérika Uyghurlirining 2022-yilliq jumhuriyet bayrimini xatirilesh pa'aliyitimu amérika Uyghur birleshmisining biwaste teshkillishi bilen shu künning özide washin'gton shehridin anche yiraq bolmighan fayirfakis shehridiki “Uyghur merkizi”de daghdughiliq ötküzüldi.

Wirjiniye shehridiki “Ghemguzar ana” ana til mektipining oqughuchiliri kötürgen ay-yultuzluq kök bayraq we amérika qoshma shitatlirining bayriqi, shuningdek bayraq kötürgen yashlarning uchisidiki sherqiy türkistan milliy armiyesining herbiy formisi pa'aliyetning hösnige hösin qoshqan menzirilerdin bolup qalghan idi. Uyghur ziyaliliridin doktur enwer memet pa'aliyetke riyasetchilik qilghan bolup, bu qétimqi pa'aliyetning meqsidi hemde ehmiyiti heqqide yighin ehlige qisqiche chüshenche berdi.

Bu yilqi xatirilesh pa'aliyitige muhajirettiki Uyghur péshqedemliridin ghulamidin paxta aka alayiten nyo-york shehridin yétip kelgen idi. Ghulamidin aka xatirilesh pa'aliyitide ayrim söz qilip, özining sebiy baliliq eslimiside saqlinip qalghan birinchi qétimliq sherqiy türkistan jumhuriyitining bezi kartinilirini pa'aliyet ehli bilen ortaqlashti. Shuningdek musteqilliq we öz-özige xoja bolushning dunyada tépilghusiz németlerdin biri ikenlikini alahide tekitlidi. Ghulamidin paxta akining yillardin buyanqi Uyghur dawasigha qoshqan töhpisini teqdirlesh yüzisidin amérika Uyghur jemiyitining xatire buyumi teqdim qilishi pa'aliyet zalida güldüras alqish sadalirini qozghidi. 

Ikki qétimliq sherqiy türkistan jumhuriyiti tarixshunasliq saheside, bolupmu ötken yérim esir mabeynide köpligen mutexessislerning tetqiqat obyékti bolup kelgen. Shu qatarda bu sahege béghishlan'ghan bir qatar yirik eserler sherqiy türkistan jumhuriyitining qurulushi, uning Uyghur hazirqi zaman tarixida tutqan orni qatarliq oxshimighan mesililerni oxshimighan nuqtilardin yorutup bergen idi. Ene shu qatardiki Uyghurshunas alimlardin jorji washin'gton uniwérsitétining proféssori, “Uyghurlargha qarshi urush” namliq eserning aptor shan robértis (Sean R. Roberts) Mu teklipke bina'en bu yilliq xatirilesh pa'aliyitige ishtirak qildi hemde yighin ehlige sherqiy türkistan jumhuriyitige alaqidar bir qisim tarixiy mesililer heqqide chüshenche berdi.

Proféssor shan robértsning qarishiche, her ikki qétimliq “Sherqiy türkistan jumhuriyiti” yerlik xelqning öz wetinidiki zulumgha we mustemlikichilikke qarshi turushtek ortaq sewepni menbe qilghan halda dunyagha kelgen. Bu hal ularning xélila mukemmel tüzülgen asasiy qanunidiki mezmunlardimu toluq eks etken. Shundaq bolghanliqi üchün, toluq menidiki hazirqi zaman musteqil döliti süptide dunyagha kelgen ikki qétimliq “Sherqiy türkistan jumhuriyiti”ning qurulghan waqitliri otturisida 10 yildin artuq waqit perqi bolsimu, ular emeliyette bir-birining dawami süpitide otturigha chiqqan. Birinchi qétimliq sherqiy türkistan jumhuriyitining re'is jumhuri xoja niyaz haji shu waqitta “Xitaylarning zulumi sherqiy türkistandin ebediylikke yoqalghusi” dep jakarlighan hemde bu musteqil döletning qurulushi “Sherqiy türkistandiki xelqning xoshalliqini meqsed qilidu” dégen. Gerche xoja niyaz haji eyni waqitta sowét ittipaqi, en'gliye, afghanistan qatarliq bir qisim chet el hökümetlirini bu yéngi qurulghan döletni étirap qilishqa dewet qilghan bolsimu, ularning hemmisi xitay döliti bilen öchekiship qélishtin saqlinish üchün bu teklipni ret qilghan. Bu hal xuddi hazirqi künde Uyghur qirghinchiliqi dawam qiliwatqan bolsimu köpligen chet el hökümetlirining “Xitayni renjitmeslik” mewqesini asas qilghan halda ish körüshi bilen parallél bir hadise bolup qalghan. Ikkinchi qétimliq sherqiy türkistan jumhuriyitimu sowét ittipaqining siyasiy oyunliri tüpeylidin axiri maw zédong bashchiliqidiki xitay hökümitining menpe'eti üchün qurbanliq qiliwétilgen. Emma bu tarixiy qismetler Uyghurlarning rohiyet dunyasida izchil oxshimighan shekilde saqlinip qalghan.

Muhajirettiki Uyghur dawasining rehberliridin biri bolghan rabiye qadir xanimmu bu qétimqi yighinda alahide söz qildi. U sözide sherqiy türkistan jumhuriyitini xatirileshning muhajirettiki barliq Uyghurlargha mejburiyet ikenlikini, chünki minglighan shéhidlerning issiq qéni bedilige yaritilghan bu tarixning emeliyette Uyghurlarning qulluqqa bash egmeydighan rohini namayen qilidighanliqini, shuning üchün Uyghurlarning hergizmu ümidni yoqatmay ejdadlarning izidin méngishi lazimliqini hemde axirida ashu jumhuriyetni eslige keltürüshte buning bekmu muhimliqini alahide tekitlidi.

Pa'aliyet ehlidin dunya Uyghur qurultiyining mu'awin re'isi zubeyre shemsidin, amérika Uyghur birleshmisining sabiq re'isi quzzat altay, “Diyanet merkizi”ning bash sékrétari ehmed zulal qatarliqlarmu oxshimighan nuqtilardin söz qilip, Uyghur jem'iyti üchün sherqiy türkistan jumhuriyitining némilerdin dérek béridighanliqi heqqide öz qarashlirini bayan qildi. Bolupmu zubeyre shemsidinning yumurluq qilip: “Bowamning éytip bérishiche, 1944-yili ikkinchi sherqiy türkistan jumhuriyiti qurulghanda sherqiy türkistandiki hemmila kishi bu jumhuriyetning bir jengchisi bolush üchün tépichekligen iken. Emma hazir hemmimiz dahi bolushqa tipcheklewatimiz” déyishi zalda yenggil külke qozghidi.

Bu yilliq xatirilesh pa'aliyitige muhajirettiki Uyghur yash-ösmürlirimu xéli köp sanda qatnashqan bolup, ata-aniliri bilen birlikte bu qétimliq pa'aliyettin özlirige chushluq melumat we zoq aldi. Chet ellerdiki yash-ösmürlerge bu xil pa'aliyetler arqiliq wetenperwerlik rohini singdürüshning muhimliqi heqqide söz bolghanda amérika Uyghur birleshmisining re'isi elfidar iltebir ayrim ziyaritimizni qobul qilip, bu xildiki pa'aliyetlerning balilar üchün janliq bir meydan ders bolidighanliqini, hazirqi künde Uyghur ata-anilarning balilirigha “Singgen nanni yéyish” heqqide terbiye qilishining emeliyette tolimu ziyanliq bir hadise ikenlikini tilgha aldi.

Pa'aliyet ariliqida rabiye qadir xanim radiyomizning ayrim ziyaritini qobul qildi hemde Uyghur jem'iyiti irqiy qirghinchiliqqa duch kéliwatqan hazirqidek jiddiy peytte muhajirettiki Uyghurlarning mewjut bolghan shara'itlardin paydilinip némilerni qilishi mumkinlikini, jümlidin islam dunyasigha bu qabahetni anglitishqa hemmila kishining küch chiqirish lazimliqini, “Xitay hökümiti uruq-tughqanlirimizni aware qilidu” dep özini chetke élishning héchqachan ularning hayatigha kapalet bolalmaydighanliqini tekitlidi.

Bu yilliq xatirilesh pa'aliyitige herqaysi jaylardiki Uyghur teshkilatliri özlirining tebrik télégrammilirini ewetken bolup, pa'aliyet ariliqida ularning beziliri oqup ötüldi. Pa'aliyetning axirida proféssor shan robértisning “Uyghurlargha qarshi urush” namliq kitabi neq meydanda imza qoyup sétildi.