Amérika tashqi ishlar ministirliqining 2023-yilliq doklatida Uyghur qirghinchiliqi alahide orun aldi

Kishilik hoquq mesilisi amérika tashqi siyasitide herqachan merkiziy témilarning biri bolup kéliwatqan bolup, bu hal ularning her yilliq doklatida izchil öz eksini tépip kéliwatqanliqi melum. Amérika tashqi ishlar ministirliqining 198 dölet we rayon heqqidiki 2022-yilliq kishilik hoquq mesililiri heqqidiki doklati 20-mart küni élan qilin'ghandin kéyin xitayning bu sahediki ehwalida depsendichilik qilmishining téximu éghirlashqanliqi janliq namayan boldi.

Bu yilliq doklatta xitay hökümitining hakimmutleqliq we diktatorluq tebi'itining bir küchlük delili süpitide Uyghur qirghinchiliqi we xitay hökümitining Uyghur diyaridiki insaniyetke qarshi jinayetliri alahide otturigha qoyuldi. Bolupmu bu qilmishlarning hazirmu izchil dawam qiliwatqanliqi, shu qatarda milyondin artuq kishining xalighanche qolgha élinishi we qamaqqa höküm qilinishi, mejburiy tughmas qiliwétish, mejburiy hamile chüshürüsh, jinsiy xorluq, kölemleshken mejburiy emgek qatarliqlargha mas halda diniy étiqad erkinliki, söz we yötkilish erkinliki qatarliqlarningmu tartiwélin'ghanliqi tepsiliy misallar we pakitlar boyiche sherhilendi.

Amérika tashqi ishlar ministirliqining yilliq doklatida alahide tekitlen'gen bir nuqta nöwette tashqi dunyagha melum boluwatqan Uyghur diyaridiki shexslerning xalighanche qolgha élinishi, xalighanche ghayib qiliwétilishi, rohiy we jismaniy qiynaqqa uchrishi, jümlidin 2017-yilidin buyan az dégendimu bir milyondin artuq Uyghurning türmilerge we “Qayta terbiyelesh” namidiki lagérlargha qamilishining birdek xitay merkiziy hökümiti bir qolluq pilanlighan we ijra qilghan qilmishlar ikenliki, buning qandaqtur yerlikning öz aldigha otturigha chiqarghan ishlar emesliki éniq bayan qilindi.

Doklatta erkin asiya radiyosi delilligen bir qatar pakitlar, shuningdek birleshken döletler teshkilati (b d t) ning doklatliridiki “Insaniyetke qarshi jinayet” ning biri neq Uyghur diyaridiki tutqunlarning qamaqtiki waqtida ölüp kétishi bolup hésablinidu. Shu qatarda lagérgha élip kétilgendin kéyin jesiti qayturup bérilgen kishilerdin yaqup hesen, zeynepxan memtimin, abdureshid obul qatarliq kishilerning ismi misal élinsa, yene nurghunlighan kishilerning lagérdin “Qoyup bérilgen” din kéyin birnechche kün yaki birnechche hepte ichide jan üzgenliki eskertilidu.

Doklatta Uyghur diyaridiki rohiy we jismaniy qiynaqlarning ijrachisi del xitay hökümitining “Qanunchiliq qurulushi” sépidiki xadimlar ikenliki, ularning lagér tutqunlirigha qarita tok kaltikige bésish, sugha tunjuqturush, kolléktip basqunchiliq qilish, namelum tébbiy dorilarni yéyishke mejburlash qatarliq qilmishlarni ijra qilidighanliqi orun aldi. Bolupmu xitay hökümiti “Qayta terbiyelesh merkizi” dep atiwalghan lagérlarning maddiy shara'iti, jümlidin kamérlargha put qoyghudek yer qalmighuche adem qamash, haywan'ghimu bermeydighan yémeklikni yéyishke mejburlash, kariwat yétishmigenliktin daq yerde yanche uxlash, sap hawa yaki su dégenning bolmasliqi, xalighanche hajetke chiqalmasliq, eng eqelliy tébbiy shara'it dégenningmu yoqluqi qatarliq sewebler arqisida lagérgha qamalghan kishilerning hemmisila uzun ötmey yérim jan insanlargha aylinip qalidighanliqi, bu halning “Siyasiy” dep qaralghan mehbuslargha téximu shundaq bolidighanliqi mexsus bayan qilindi. Shu qatarda ilham toxti, rahile dawut, xushtar isa (dolqun eysaning inisi), gülshen abbas, ekber es'et qatarliqlar bu xil “Siyasiy mehbuslar” ning misali qatarida tilgha élindi.

Xitay hökümiti “Térrorluq” we “Diniy ashqunluq” dégendek betnam bilen lagérlargha qamiwalghan milyonlarche insanning qandaq kishiler ikenliki heqqidimu doklatta alahide chüshenche bérilgen. Bolupmu xitay hökümitining tutqun qilishtiki sewebliridin “Besh waq namaz oqughan”, “Qur'an” oqushni ögen'gen kishiler, saqal-burut qoyghanlar, héjaplan'ghanlar, diniy isim qoyghanlar dégendek türler xitay hökümitining “Jinayet” boyiche emes, eksiche milliy we diniy kimlikni yoqitish nishani boyiche zor tutqunni ijra qiliwatqanliqini, bu kishilerning eng kichiki 15 yash, chonglirining 73 yash ikenliki, bu tutqunlarning qachan qoyup bérilishi hökümet da'iriliri xalighan waqitta emelge ashidighanliqi dégenler mushuning özidinla ularning tutqun qilinishida héchqandaq qanuniy tertipning mewjut emeslikini wasitilik halda eks ettürüp bergen.

Lagér téshidiki ‍uyghurlarning ehwalimu doklatta alahide orun igileydu. Bolupmu xitay hökümitining torlashqan nazaret sistémisi, minglighan yughuri éniqliqtiki kaméralarning Uyghur diyarida hemmila kishini 24 sa'et közitip turuwatqanliqi, xitay hökümitining Uyghur diyaridiki 23 milyon nopusning chirayi, mashina nomur taxtisi dégendek uchurlirini toluq nazaret qilip chiqqanliqi hemde “Qolgha élishqa tégishlik kishiler” ge belge urup chiqqanliqi, kéyinche bumu yétishmey milyonlarche xitay kadirni “Tughqan bolush” namida Uyghurlarning öylirigiche orunlashturghanliqi, shu arqiliq özlirining “Térrorluq” ölchemliridiki ibadet qilish, diniy kitablarni oqush, haraq-tamakidin yiraq bolush dégendek ishlarning bar-yoqluqini tekshürüshi dégenlermu bayan qilin'ghan. Shuningdek xitay hökümitining Uyghur diyarida ashkara halda Uyghurlarni yeklesh we kemsitish obyéktigha aylandurush qilmishining keng omumlashqanliqimu orun alghan.

Bu yilliq doklatta yene xitay hökümitining söz we neshriyat erkinliki, tor erkinliki, ilmiy tetqiqat erkinliki, ayallar hoquqi, namayish erkinliki, diniy étiqad erkinliki, yötkilish erkinliki, erkin saylam erkinliki dégendek heqlerdin héchqaysisini ijra qilmighanliqi, bu ehwalning Uyghurlar, tibetler we bashqa xitay bolmighan milletlerge téximu shundaq bolghanliqi bayan qilindi.

Bu yilliq doklat élan qilin'ghandin kéyin amérika tashqi ishlar ministiri antoni bilinkén 20-mart küni muxbirlarni kütüwélish yighini chaqirdi. Yighinda u éniq qilip bu yilliq doklatning ilgiriki doklatlargha oxshashla amérika tashqi siyasitining muhim terkibi qismi ikenlikini körsitip béridighanliqini, kishilik hoquqning dunyawi ishlargha mensup bolup, birer dölet, din yaki pelsepening uninggha öz aldigha tebir bérelmeydighanliqini, eksiche buning pütün dunyadiki döletlerge oxshash ikenlikini tilgha élip “Bu yilliq doklatning meqsiti birer döletke terbiye bérish yaki uni xijil qilish emes. Eksiche dunyaning bu jehette qandaq mesililerge duch kéliwatqanliqini körsitip bérish” dédi. U shu qatarda bu jehettiki mesililerni wekillik yosunda bayan qilip “Xitay hökümiti Uyghurlargha qaritilghan qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetni hazirmu dawam qilduruwatidu” dep körsetti.

Bu yilliq doklat élan qilin'ghandin kéyin dunya miqyasida zor tesir qozghighan bolup, herqaysi axbarat wasitiliri bes-beste bu heqte xewer berdi. Nöwette bu heqtiki türlük mulahize we muhakimiler arqimu-arqidin otturigha chiqiwatqanliqi melum.