Перо този: “кичиккинә қурбан берәлисәк, миңлиған уйғурлар аман қелиши мумкин!”

Америка авам палатасида чақирилған уйғур дияридики ички әза әткәсчилики муһакимә йиғинида хитай ишлири иҗраийә комитетиниң хадимлар директори перу този (Piero Tozzi) сөзлимәктә. 2024-Йили 26-март, вашингтон.

Уйғур ирқий қирғинчилиқиниң ташқи дуняға көпләп билинишигә әгишип йеңидин мәлум болуватқан бир һадисә лагер вә түрмиләрдики уйғур тутқунларниң хитайда кәң ямраватқан ички әза оғрилиқи вә ички әза әткәсчиликиниң йеңи нишанлириға айлинип қеливатқанлиқи болди. Бу хил йүзлиниш бир яқтин инсанийәт тарихидики йеңи бир қабаһәт сүпитидә кеңийиватқан болса, йәнә бир яқтин уйғур қирғинчилиқини тохтитиш йолидики тиришчанлиқларни көпүккә айландуруватқанлиқи мәлум. Бу җәһәттики мәсилиләр америка дөләт мәҗлисидә чақирилған гуваһлиқ йиғини вә муһакимә йиғинлирида охшимиған нуқтилардин қарап чиқилған болуп, бу саһә билән яхши тонушлуқи болған затлар буни бирдәк “инсанийәт үчүн йеңи хәтәрдин бешарәт” дәп қарайду. Америка дөләт мәҗлиси қармиқидики “хитай ишлири иҗраийә комитети” ниң хизмәтчиләр директори перо този (Piero Tozzi) әпәнди әнә шу хил сиясийонлардин бири.

26-Март күни кәчқурун америка авам палатасида бу тема һәққидә мәхсус муһакимә йиғини чақирилғандин кейин, перо този әпәнди радийомизниң алаһидә зияритини қобул қилди. Шуниңдәк һазирқидәк рамизан мәзгилидә уйғурлар дуч келиватқан ички әзалар оғрилиқи саһәсидики мәсилиләрни техиму кәң саһәгә аңлитишниң нөвәттики муһим хизмәтләрдин икәнликини әскәртти:

“һазир бизни һәммидинму бәкрәк шүркәндүриватқан ишларниң бири хитай компартийәсиниң ‛һалал‚ ички әзаларни базарға селиши болмақта. Буни бир тоғра тәсвир, дегилиму болмайду. Әмма бу һазир көпләп сетиливатиду. Чүнки уйғурлар мусулман болғанлиқи, чошқа гөши йемәйдиғанлиқи вә һарақ ичмәйдиғанлиқи үчүн мусулманлар дунясидики ички әза оператсийәси қилдурмақчи болғанлар мәхсус мушу хил ‛һалал‚ ички әзаларни издәп йүриду. Бу биз җәзмән кишиләрниң тонушини өстүрүшмиз керәк болған бир нуқта. Йәнә бири, ислам дуняси һә десә хитай һөкүмитиниң чапинини көтүрүп һармайватиду. ‛ислам һәмкарлиқи тәшкилати‚ му ашкара һалда хитайни қоллаватиду. Гәрчә бирләшкән дөләтләр тәшкилати (б д т) кишилик һоқуқ кеңишиниң алий комиссари мишел бачелит чеғида ‛шнҗаңда болуватқан ишлар инсанийәткә қарши җинайәтләр‚ дегән болсму бу гәпләр һазир бир йәрдә қалди. У әслидә ‛қирғинчилиқ болуватиду‚ дейиши керәк иди. Әмма ундақ демиди. Һазир уйғурлар мәсилисидә мусулманлар дуняси омумийүзлүк һалда хитайни қоллап аваз бериватиду. Уйғурларни қоллап хитай һөкүмитигә қарши сөз қиливатқан бирдин-бир ислам дөлити сомали болуп қалди. Шуңа һазирқидәк рамизан мәзгилидә ислам дунясиға бу хил қилмишларни билдүрүш, бу хил қабаһәтләрни көрмәскә селивелишниң иманниң җүмлисидин әмәсликини һес қилдуруш наһайити муһим. Шуңа биз алдинқи һәптә бу тоғрисида гуваһлиқ йиғини чақирдуқ. Бүгүнму муһакимә йиғини уюштурдуқ. Әмди бизгә бу мәсилә тоғрисида өзимизни ақлишимизға һечқандақ баһанә қалмиди.”

RFA/Shehrizat

Бу мәсилә һәққидә сөз болғанда “коммунизм қурбанлири хатирә фонди” хитай ишлири пирограммисиниң муавин директори абрахам армстроң (Abraham Armstrong) му өзиниң мушу хил қарашқа майил икәнликини тәкитләйду. Болупму ички әзалар оғрилиқи давам қиливатқанлиқиға йерим әсирдин ашқан хитайда һазир буниң нишанлириниң фалунгоң муритлиридин уйғурларға йөткиливатқанлиқи һазир һәммидинму бәк әндишә қозғаватқан мәсилиләрдин бири болуп қалмақта.

“биз топлиған көплигән санлиқ мәлуматлар һазир уйғурларниң ички әза оғрилиқиға қурбанлиқи қилиниватқанлиқини көрсәтмәктә. Бу һәқтики шаһидларниң гуваһлиқ баянлирини етан гутман (Ethan Gutmann) йетәрлик дәриҗидә топлиған. Униң тәкшүрүшичә, саламәтлик тәкшүрткән, қан әвришкиси елинған вә мәлум яш гурупписиға мәнсуп болған уйғурлар охшимиған нисбәттә ғайип болуп кәткән. Ашу яш гурупписи болса дәл сағлам ички әзалар билән тәмин етәләйдиған кишиләр мәнсуп болған даиригә тоғра келиду.”

RFA/Shehrizad

Уйғур тутқунларниң хитайдики ички әза оғрилиқиниң қурбаниға айлинип қелишида хитай һөкүмити арқа тирәк болуш ролини ‍ойниған болса, буни әмәлгә ашурушта ғәрп дунясидики бир қисим юқири пән-техника ширкәтлири васитичилик ролини ойнаватқанлиқи мәлум. Пери този әпәндиниң қаришичә, бу хил көп тәрәплимә “шериклик” мунасивитини бузуп ташлашта америка дөләт мәҗлиси җәзмән чәкләш характеридики бәзи тәдбирләрни алмай туруп бу мәсилини һәл қилғили болмайду.

“ички әза оғрилиқи вә ички әза әткәсчиликидә базар амили вә ислам дуняси бир муһим амил болса, йәнә бир муһим амил ғәрп дунясидики ширкәтләрниң бу мәсилигә шерик болуп қелиши болмақта. Мән бу мәсилигә шерик болуп келиватқан бирнәччә ширкәтни санап өттүм. Шулардин бири болған ‛термо фишер‚ (Thermo Fisher) пән-техника ширкити бу ишлар чувулуп чиққандин кейин тездин ген әвришкиси топлайдиған үскүниләрни тибәт райониға вә ‍уйғур райониға сетишни тохтатти. Чүнки ички әза оғрилиқида кимниң ички әзаси кимгә тоғра келидиғанлиқини бекитиштә ген әвришкиси ачқучлуқ рол ойнайду. Әмма һазир йәнила бир қисим америка вә явропа ширкәтлири мушу хилдики техникиларни хитайға сетишни давам қиливатиду. Бу техникилар болса ички әза оғрилиқиға биваситә ярдәм бериватиду. Шуңа һазир америка дөләт мәҗлиси бу хилдики зулумға ярдәм беридиған ширкәтләрни чәкләштә әмилий болған тәдбирләрни елиши лазим.”

Хитай һөкүмити дәрвәқә ички әза оғрилиқини давам қилдуруш билән бирликтә бу һәқтики җамаәт пикрини инкар қилишқиму зор күч сәрп қилип кәлмәктә. Болупму уларниң “шинҗаң һәққидики һекайиләрни яхши ейтиш” темисидики тәшвиқат вә учур урушида бу һәқтә дуняға йоллиған көплигән сахта учурлири ғәрп дунясидики бир қисим кишиләрни гаңгиритип қоюшқа, һәтта хитай һөкүмитиниң баянлириға әгишишкә йүзләндүргәнлики мәлум. Бу һәқтә сөз болғанда абрахам армстроң бу хил һйлә-микирниң базири узунға бармайдиғанлиқини алаһидә тәкитләйду:

“буниңда дәлил-испатларға қараш керәк. 2017-Йилидин башлап мәлум болушқа башлиған испатлар қаравулхана вә көзитиш мунарлири орнитилған зор көләмдики лагерларни намаян қилди. ‛шинҗаң сақчи һөҗҗәтлири‚ темисидики һөҗҗәтләрни гугулдин ечип бақсақла әң алди билән кәспий тәрбийәләш мәркәзлири көзимизгә челиқиду. Әмма бу мәркәзләр әмәлийәттә түрмиләргә охшаш җайлардур. Тутқунларниң пут-қоллириниң кишәнлиниши, бешиға кийдүрүлгән қара халтилар, йолвас орундуқ дегәнләр бу җайниң қийнақ орни икәнликини көрситиду. Бу һәргизму шадиманлиқ макани әмәс. Бу һал хитайниң өзлири елан қилған мәлуматлар вә һөҗҗәтләрдинму мәлум болған иди.”

Нөвәттә уйғурларниң ички әза оғрилиқи саһәсидики қурбанлиқ қилиниш әһвали тәдриҗи көплигән саһәләрниң диққитини қозғаватқан болуп, перо този әпәнди бу саһәдики бир муһим қәдәмниң бу темидики қанун лайиһәсиниң қанунға айлиниши икәнликини көрситиду. Мәлум болушичә “ички әза оғрилиқини тохтитиш 2023” мавзулуқ қанун лайиһәси авам палатасида мақуллинип кеңәш палатасиға йоллап берилгән болсиму бир йилдин буян техичә музакирә басқучида тохтап қалған. Навада бу қанун лайиһәси рәсмий қанунға айланса, бу саһәдики көплигән амилларни үнүмлүк һалда чәклигили болидикән. Перо този бу һәқтә тохтилип, “мушу иш реаллиққа айланса, америка үчүн кичиккинә қурбан бериш бәдилигә азап чекиватқан миңлиған-онмиңлиған уйғурниң дәрдигә дәрман болғили болиду” дәйду.