Péro tozi: “Kichikkine qurban bérelisek, minglighan Uyghurlar aman qélishi mumkin!”

Amérika awam palatasida chaqirilghan Uyghur diyaridiki ichki eza etkeschiliki muhakime yighinida xitay ishliri ijra'iye komitétining xadimlar diréktori péru tozi (Piero Tozzi) sözlimekte. 2024-Yili 26-mart, washin'gton.

Uyghur irqiy qirghinchiliqining tashqi dunyagha köplep bilinishige egiship yéngidin melum boluwatqan bir hadise lagér we türmilerdiki Uyghur tutqunlarning xitayda keng yamrawatqan ichki eza oghriliqi we ichki eza etkeschilikining yéngi nishanlirigha aylinip qéliwatqanliqi boldi. Bu xil yüzlinish bir yaqtin insaniyet tarixidiki yéngi bir qabahet süpitide kéngiyiwatqan bolsa, yene bir yaqtin Uyghur qirghinchiliqini toxtitish yolidiki tirishchanliqlarni köpükke aylanduruwatqanliqi melum. Bu jehettiki mesililer amérika dölet mejliside chaqirilghan guwahliq yighini we muhakime yighinlirida oxshimighan nuqtilardin qarap chiqilghan bolup, bu sahe bilen yaxshi tonushluqi bolghan zatlar buni birdek “Insaniyet üchün yéngi xeterdin bésharet” dep qaraydu. Amérika dölet mejlisi qarmiqidiki “Xitay ishliri ijra'iye komitéti” ning xizmetchiler diréktori péro tozi (Piero Tozzi) ependi ene shu xil siyasiyonlardin biri.

26-Mart küni kechqurun amérika awam palatasida bu téma heqqide mexsus muhakime yighini chaqirilghandin kéyin, péro tozi ependi radiyomizning alahide ziyaritini qobul qildi. Shuningdek hazirqidek ramizan mezgilide Uyghurlar duch kéliwatqan ichki ezalar oghriliqi sahesidiki mesililerni téximu keng sahege anglitishning nöwettiki muhim xizmetlerdin ikenlikini eskertti:

“Hazir bizni hemmidinmu bekrek shürkendüriwatqan ishlarning biri xitay kompartiyesining ‛halal‚ ichki ezalarni bazargha sélishi bolmaqta. Buni bir toghra teswir, dégilimu bolmaydu. Emma bu hazir köplep sétiliwatidu. Chünki Uyghurlar musulman bolghanliqi, choshqa göshi yémeydighanliqi we haraq ichmeydighanliqi üchün musulmanlar dunyasidiki ichki eza opératsiyesi qildurmaqchi bolghanlar mexsus mushu xil ‛halal‚ ichki ezalarni izdep yüridu. Bu biz jezmen kishilerning tonushini östürüshmiz kérek bolghan bir nuqta. Yene biri, islam dunyasi he dése xitay hökümitining chapinini kötürüp harmaywatidu. ‛islam hemkarliqi teshkilati‚ mu ashkara halda xitayni qollawatidu. Gerche birleshken döletler teshkilati (b d t) kishilik hoquq kéngishining aliy komissari mishél bachélit chéghida ‛shnjangda boluwatqan ishlar insaniyetke qarshi jinayetler‚ dégen bolsmu bu gepler hazir bir yerde qaldi. U eslide ‛qirghinchiliq boluwatidu‚ déyishi kérek idi. Emma undaq démidi. Hazir Uyghurlar mesiliside musulmanlar dunyasi omumiyüzlük halda xitayni qollap awaz bériwatidu. Uyghurlarni qollap xitay hökümitige qarshi söz qiliwatqan birdin-bir islam döliti somali bolup qaldi. Shunga hazirqidek ramizan mezgilide islam dunyasigha bu xil qilmishlarni bildürüsh, bu xil qabahetlerni körmeske séliwélishning imanning jümlisidin emeslikini hés qildurush nahayiti muhim. Shunga biz aldinqi hepte bu toghrisida guwahliq yighini chaqirduq. Bügünmu muhakime yighini uyushturduq. Emdi bizge bu mesile toghrisida özimizni aqlishimizgha héchqandaq bahane qalmidi.”

RFA/Shehrizat

Bu mesile heqqide söz bolghanda “Kommunizm qurbanliri xatire fondi” xitay ishliri pirogrammisining mu'awin diréktori abraxam armstrong (Abraham Armstrong) mu özining mushu xil qarashqa mayil ikenlikini tekitleydu. Bolupmu ichki ezalar oghriliqi dawam qiliwatqanliqigha yérim esirdin ashqan xitayda hazir buning nishanlirining falun'gong muritliridin Uyghurlargha yötkiliwatqanliqi hazir hemmidinmu bek endishe qozghawatqan mesililerdin biri bolup qalmaqta.

“Biz toplighan köpligen sanliq melumatlar hazir Uyghurlarning ichki eza oghriliqigha qurbanliqi qiliniwatqanliqini körsetmekte. Bu heqtiki shahidlarning guwahliq bayanlirini étan gutman (Ethan Gutmann) yéterlik derijide toplighan. Uning tekshürüshiche, salametlik tekshürtken, qan ewrishkisi élin'ghan we melum yash guruppisigha mensup bolghan Uyghurlar oxshimighan nisbette ghayip bolup ketken. Ashu yash guruppisi bolsa del saghlam ichki ezalar bilen temin ételeydighan kishiler mensup bolghan da'irige toghra kélidu.”

RFA/Shehrizad

Uyghur tutqunlarning xitaydiki ichki eza oghriliqining qurbanigha aylinip qélishida xitay hökümiti arqa tirek bolush rolini ‍oynighan bolsa, buni emelge ashurushta gherp dunyasidiki bir qisim yuqiri pen-téxnika shirketliri wasitichilik rolini oynawatqanliqi melum. Péri tozi ependining qarishiche, bu xil köp tereplime “Shériklik” munasiwitini buzup tashlashta amérika dölet mejlisi jezmen cheklesh xaraktéridiki bezi tedbirlerni almay turup bu mesilini hel qilghili bolmaydu.

“Ichki eza oghriliqi we ichki eza etkeschilikide bazar amili we islam dunyasi bir muhim amil bolsa, yene bir muhim amil gherp dunyasidiki shirketlerning bu mesilige shérik bolup qélishi bolmaqta. Men bu mesilige shérik bolup kéliwatqan birnechche shirketni sanap öttüm. Shulardin biri bolghan ‛térmo fishér‚ (Thermo Fisher) pen-téxnika shirkiti bu ishlar chuwulup chiqqandin kéyin tézdin gén ewrishkisi toplaydighan üskünilerni tibet rayonigha we ‍Uyghur rayonigha sétishni toxtatti. Chünki ichki eza oghriliqida kimning ichki ezasi kimge toghra kélidighanliqini békitishte gén ewrishkisi achquchluq rol oynaydu. Emma hazir yenila bir qisim amérika we yawropa shirketliri mushu xildiki téxnikilarni xitaygha sétishni dawam qiliwatidu. Bu téxnikilar bolsa ichki eza oghriliqigha biwasite yardem bériwatidu. Shunga hazir amérika dölet mejlisi bu xildiki zulumgha yardem béridighan shirketlerni chekleshte emiliy bolghan tedbirlerni élishi lazim.”

Xitay hökümiti derweqe ichki eza oghriliqini dawam qildurush bilen birlikte bu heqtiki jama'et pikrini inkar qilishqimu zor küch serp qilip kelmekte. Bolupmu ularning “Shinjang heqqidiki hékayilerni yaxshi éytish” témisidiki teshwiqat we uchur urushida bu heqte dunyagha yollighan köpligen saxta uchurliri gherp dunyasidiki bir qisim kishilerni ganggiritip qoyushqa, hetta xitay hökümitining bayanlirigha egishishke yüzlendürgenliki melum. Bu heqte söz bolghanda abraxam armstrong bu xil hyle-mikirning baziri uzun'gha barmaydighanliqini alahide tekitleydu:

“Buningda delil-ispatlargha qarash kérek. 2017-Yilidin bashlap melum bolushqa bashlighan ispatlar qarawulxana we közitish munarliri ornitilghan zor kölemdiki lagérlarni namayan qildi. ‛shinjang saqchi höjjetliri‚ témisidiki höjjetlerni guguldin échip baqsaqla eng aldi bilen kespiy terbiyelesh merkezliri közimizge chéliqidu. Emma bu merkezler emeliyette türmilerge oxshash jaylardur. Tutqunlarning put-qollirining kishenlinishi, béshigha kiydürülgen qara xaltilar, yolwas orunduq dégenler bu jayning qiynaq orni ikenlikini körsitidu. Bu hergizmu shadimanliq makani emes. Bu hal xitayning özliri élan qilghan melumatlar we höjjetlerdinmu melum bolghan idi.”

Nöwette Uyghurlarning ichki eza oghriliqi sahesidiki qurbanliq qilinish ehwali tedriji köpligen sahelerning diqqitini qozghawatqan bolup, péro tozi ependi bu sahediki bir muhim qedemning bu témidiki qanun layihesining qanun'gha aylinishi ikenlikini körsitidu. Melum bolushiche “Ichki eza oghriliqini toxtitish 2023” mawzuluq qanun layihesi awam palatasida maqullinip kéngesh palatasigha yollap bérilgen bolsimu bir yildin buyan téxiche muzakire basquchida toxtap qalghan. Nawada bu qanun layihesi resmiy qanun'gha aylansa, bu sahediki köpligen amillarni ünümlük halda chekligili bolidiken. Péro tozi bu heqte toxtilip, “Mushu ish ré'alliqqa aylansa, amérika üchün kichikkine qurban bérish bedilige azap chékiwatqan minglighan-onminglighan Uyghurning derdige derman bolghili bolidu” deydu.