Уйғур дияридики реаллиққа қарита америка немиләрни қилалайду?

Мухбиримиз әзиз
2021-04-12

Америка пайтәхти вашингтондики худсон мәркизидә өткүзүлгән хитайниң уйғур дияридики "сақчи дөлити" һәққидики муһакимә йиғинида америкилиқ мутәхәссис профессор җеймис милвард өз қарашлирини оттуриға қоймақта. 2018-Йили 4-май.

RFA/Eziz

Уйғур диярида 2017-йилидин буян юқури пәллигә чиқиватқан сиясий бастуруш һәркити дуня миқясида зор диққәт қозғаш билән биргә ахирқи йосунда америка башчилиқидики бир қисим дөләтлири буни "ирқий қирғинчилиқ" дәп елан қилди. Буниң билән уйғурлар мәсилиси йеңиваштин хитайниң дуня билән болған алақисидики муһим нуқтилардин болуп қалди. Буниңға әгишип хитайни җазалашқа мәнсуп бир қатар тәдбирләр оттуриға чиқти. Әмма "ирқий қирғинчилиқ" һәққидики һөкүмни әң дәсләп оттуриға қойған америка һөкүмитиниң бу һәқтә қандақ ишларни рояпқа чиқириш имканиға игә икәнлики изчил қизиқ параң темилиридин болуп келиватқанлиқи мәлум. Өткән һәптә нйо-йорк шәһридики ақиллар мәркәзлиридин "америка-хитай мунасивити миллий комитети" бу һәқтики мунасивәтлик соалларни җорҗ тавн университетиниң профессори җеймис милварда сунди.

Профессор җеймис милвард алди билән уйғур дияриниң қандақ болуп хитай һөкүмитиниң бир мустәмликиси болуп қалғанлиқи һәққидә қисқичә мәлумат бәрди. Болупму 18-әсирдики чиң империйәсиниң ғәрбкә кеңәймичилик қилиши билән дәсләпкә қәдәмдә бойсундурулған бу районниң 1949-йили хитай компартийәси һакимийәтни қолға алғичә болған арилиқта көп қетимлап хитайниң контроллуқидин айрилип чиқип мустәқил һакимийәт бәрпа қилғанлиқини, хитай һөкүмитиниң бу районға болған мутләқ контроллуқиниң 1955-йили толуқ әмәлгә ашқанлиқини сөзләп өтти. Профессор җеймис милвардниң қаришичә, хитай һөкүмити 1950-йиллардин башлап бу мустәмликә районини қандақ қилғанда хитайниң аҗралмас бир қисмиға айландуруветишкә күч сәрп қиливатқан болуп, 21-әсирниң қоңғурақлири челинғанда бу интилишму йеңи йүксәкликкә көтүрүлгән. Әмма омумий җәһәттин қариғанда, хитай һөкүмитиниң уйғур дияридики миллий, диний вә башқа сиясәтлири изчил һалда ашу чоң нишанни чөридигән һалда давам қилған. Нөвәттә дуня шаһид болуватқан һәмдә бир қисим һөкүмәтләр "ирқий қирғинчилиқ" дәп етирап қилған зор көләмлик иҗтимаий паҗиә өткән атмиш йилдин буян изчил чиңиға чиқиватқан әнә шу хил тәдбирләрниң әң юқури пәллиси болуп қалған.

Профессор җеймис милвардниң пикричә, 2001-йилидики "11-сентәбир вәқәси" дин буянқи йигирмә йилға нәзәр салғанда уйғур диярида бир қатар типик зорлуқ күч шәклини алған һәмдә хитай һөкүмити ‍уйғурларниң "терорчи" икәнликигә испат қилған һадисиләр барлиққа кәлгән. Әмма буниң арқа көрүнүшигә нәзәр салғанда буларниң һәммиси әмәлийәттә хитай һөкүмити 2000-йиллардин кейин ашкара иҗра қилишқа киришкән уйғур миллий кимликини вә ислам диниға даир барлиқ паалийәтләрни бир-бирләп чәкләш тәдбирлиригә қарши инкас шәклидә оттуриға чиққан һадисиләр икән. Әмдиликтә болса хитай һөкүмити буниңдики зорлуқ күч һадисилирини алаһидә гәвдиләндүрүп, буниңға сәвәб болған диний вә миллий чәклимиләр һәққидики тәдбирләрни еғизға алмас болувалған.

Нөвәттә көп қисим кишиләрниң көңүл бөлүватқини уйғур дияридики сиясий паҗиәләрни техиму көп һөкүмәтләрниң ирқий қирғинчилиқ дәп атиши һәмдә бу чуқанға аваз қошуши болуп қалмақта икән. Әмма профессор җеймис милвардниң қаришичә, бу мәсилә анчә муһим әмәс икән. Чүнки бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң ирқии қирғинчилиқ һәққидики тәбирлириниң мутләқ көп қисми уйғур диярида мәвҗут болуп, бу һадисини ирқий қирғинчилиқ дәп аташ яки атимаслиқ нөвәттә уйғурлар дуч келиватқан иҗтимаий паҗиәгә қарши тәдбир елишқа баһанә болуп қалмаслиқи лазим икән. Йәнә бир яқтин нөвәттә мәлум болуватқан түрлүк язма испатлар, шаһидларниң гуваһлиқлири дегәнләр аллиқачан уйғурлар дуч келиватқан паҗиәниң адәттики һоқуққа дәхли-тәруз қилиш қилмиши әмәсликини шунчә ашкара намайән қиливатқанлиқи үчүн, һазирниң өзидә бу реаллиққа қарита тәдбир елишқа атлиниш зөрүр икән.

Һазирқи реаллиқтин елип ейтқанда америка һөкүмити уйғур дияридики ирқий қирғинчилиққа қарши бир системилиқ тәдбир елиштин илгири бир қисим чариларни анчә зоруқмайла иҗра қилип кетәләйдикән. Җеймис милвард буниңға мисал қатарида трамп һөкүмити дәвридә оттуриға чиққан бир қисим тәдбирләрни давамлиқ иҗра қилишниң бәлгилик үнүми болидиғанлиқини алаһидә тәкитләйду. Болупму америкаға келидиған хитай оқуғучиларға берилидиған виза саниға чәк қоюш, америкада паспортиниң вақти ‍өтүп кәткән һәмдә уни йәңгүшләшкә амалсиз қалған, шуниңдәк сиясий панаһлиққа илтимас қилип йил-йиллап илтимасиниң нәтиҗиси чиқмайватқан уйғурларниң салаһийәт мәсилисини һәл қилип бериш дегәнләр пүтүнләй қилғили болидиған ишлар икән. Техиму муһими уйғур дияридики зулумға шерик болуватқан шәхсләр вә муәссәләргә җаза беришни техиму қаттиқ иҗра қилиш хитай һөкүмитиниң уйғур дияридики зулумлирини чәкләшкә һәмдә иқтисадий үнүмни муһим орунға қойидиған сода ширкәтлирини буниңға шерик болмаслиққа чақиришқа пайдилиқ болидикән. У алаһидә оттуриға қойған йәнә бир тәклип болса америка һөкүмитиниң җәзмән бейҗиң қишлиқ олимпик йиғинини байқут қилиш һәркитини сиясий қорал қилип ишлитиши һесаплиндикән. Чүнки америка командиси бу мусабиқини пүтүнләй байқут қилса униң әгәшмә тәсири ғайәт зор дәриҗидә үнүмлүк болидикән. Болупму олимпик мусабиқисини иқтисадий җәһәттин қоллаватқан дуняви ширкәтләргә буниң бивастә тәсири техиму күчлүк болидикән. Йәнә бир җәһәттин алғанда америкидики истималчиларму уйғур дияридики мәҗбурий әмгәкниң мәһсулатлири болған кийим-кечәкләрни яки башқа товарларни сетивалмаслиқни өзлириниң бир түрлүк инсаний мәҗбурийити, дәп қариши лазим икән.

Мәлум болушичә, нөвәттә америка вә явропа иттипақиниң хитайға қарши иш бирлики барғансери мустәһкәм түс еливатқан болуп, хитай һөкүмити иҗра қиливатқан ирқий қирғинчилиққа қарши техиму күчлүк тәдбирләрниң оттуриға чиқиши үмид қилинмақта икән.