“Mejburiy ghayib qiliwétilgenler xatire küni” de Uyghurlar mesilisi anglitildi

“Mejburiy ghayib qiliwétilgenler xelq'ara xatire küni” de washin'gton shehiridiki “Döletlik axbarat kulubi” da échilghan yighindin bir körünüsh. 2019-Yili 30-awghust. Washin'gton, amérika.

Dunyaning herqaysi jayliridiki hakimiyetler zorluq küchi arqiliq jem'iyettin ghayib qiliwetken kishilerni yad étish yüzisidin birleshken döletler teshkilati (b d t) her yili 30-awghustni “Mejburiy ghayib qiliwétilgenler xelq'ara xatire küni” qilip békitken idi. 2019-Yilliq xatire künide washin'gton shehiridiki “Döletlik axbarat kulubi” da mexsus yighin échilip, asiya, afriqa we latin amérikisidiki bu xil mejburiy ghayibliqning qurbanlirigha aylan'ghan her sahe kishiliri eslendi.

Bu qétimqi xatirilesh pa'aliyitige washin'gton shehiri we bashqa jaylardin bir qisim kishilik hoquq pa'aliyetchiliri teklip qilin'ghan idi. Yighin bashlan'ghanda riyasetchi, “Sindi fondi” ning ijra'iye re'isi süfi laghari aldi bilen söz élip, nöwette dunyaning herqaysi jayliridiki mejburiy ghayib qiliwétish qilmishlirining san we kölem jehette éship méngiwatqanliqini, bu halning insaniyet jem'iyiti medeniyet we meripet saheside algha bésiwatqan bir zamanda körülüwatqanliqi, buningda hökümetlerning biwasite halda mejburiy ghayib qiliwétishning ijrachiliri boluwatqanliqini, buningda hazir pakistan, xitay, türkiye qatarliq jaylarda köpligen tipik misallar otturigha chiqiwatqanliqini tekitlep, yighin ehlini dunyaning herqaysi jayliridiki mejburiy ghayib qiliwétishning qurbani bolup ketken insanlar üchün bir minut sükütte turushqa teklip qildi. 

Bir minutluq süküttin kéyin süfi laghari b d t ning kishilik hoquq ishliri boyiche mutexessisi t. Kumarni sözge teklip qildi. Kumar ependi sözide nuqtiliq qilip mejburiy ghayib qiliwétish qilmishining emeliyette bashqa shekillerdiki qiynaqlardinmu yamanraq ikenliki heqqide söz qilip mundaq dédi: 

“Hazir siyasiy seweblerdin insanlar qiriliwatidu, ayallar ayaq-asti qiliniwatidu. Mushundaq qebihlikler körülüwatqanda biz qandaqlarche mejburiy ghayib qiliwétilgenler üchün dest turush lazimliqini tekitlep qalduq? chünki insanlar qirilghanda ularning teqdiri kishilerge ayding bolidu, ularning uruq-tughqanliri bu qisasni élish üchün tégishlik heriketlerde bolidu. Emma insanlar iz-déreksiz ghayib bolup ketkende kishiler ularning ölük-tirikinimu bilmeydu. Chünki ghayib bolup ketken bu kishilerning qandaq qiynash yaki xorlashlargha duch kelgenliki héchkimge xewer qilinmaydu, ularning qanchilik sanda ikenlikimu mexpiy tutulidu. Hetta ular ölüp ketsimu ularning qedirdanliri buningdin xewersiz qalidu. Bu ishlardin anche-munche xewer tapqanlarmu özlirining we bashqa uruq-tughqanlirining kelgüside ashu xil ziyankeshlikke uchrap qélishidin ensirep éghiz échishtin özini tartidu. Shunga bu xil mudhish qilmish heqqide ashu insanlar éghiz achalmighan bolsa bizdek erkin dunyadiki kishiler ular üchün söz qilishimiz lazim. Buning üchün biz her xil charilarni birdek qollinishimiz, hökümetlerni xewerdar qilishimiz lazim. Gerche buningda köpligen müshküllükler bolsimu, biz heriketni mushu jaydin bashlisaq bolidu. Shunga men hemmeylenni bu ishqa ortaq küch chiqirishqa chaqirimen.”

Bu qétimqi yighin'gha alahide teklip qilin'ghan méhmanlarning biri yillardin buyan xelq'ara sehnilerde Uyghurlarning heq we hoquqliri üchün küriship kelgen rabiye qadir xanim idi. U amérikidiki Uyghur pa'aliyetchi yemlibike patqulinning terjimanliqida Uyghurlarning hazir qaysi derijidiki zulumgha uchrawatqanliqini bayan qilip, alliqachan 500 yüz mingche Uyghur tutqunning xitay ölkilirige yötkep kétilgenlikini, bu kishilerning qeyerde we qandaq halette ikenliki heqqide héchqandaq uchur yoqluqini, yene nurghun sandiki Uyghurning lagérlarda iz-déreksiz ghayib qiliwétilgenlikini sözlep ötti. Axirida özining lagérlar heqqidiki in'glizche bayanatini yemlibikening yighin ehlige oqup bérishige hawale qildi. 

Amérika awam palatasining ezasi brad shérmanmu bu qétimqi yighin'gha ishtirak qildi. U özining ötken nechche on yilliq xizmet emeliyitige birleshtürgen halda hazir dunyaning hemmila yéride, jümlidin pakistan, xitay, sirilanka qatarliq jaylarning hemmisidila mejburiy ghayib qiliwétish qilmishining köplep sadir boluwatqanliqini sözlep kélip, Uyghurlarning buningdiki eng tipik misal ikenlikini bildürdi. 

“Silerge éytsam, xitaydiki Uyghur jem'iyiti ghayet zor kölemlik tutqun we mejburiy ghayib qiliwétishning qurbani boluwatidu. Mushu pursettin paydilinip Uyghurlarning közge körün'gen yolbashchiliridin rabiye qadir xanimning namini alahide tilgha élishni muwapiq dep qaraymen. Uyghurlar éghir paji'elerge duch kéliwatqan bügünki künde dunya Uyghur qurultiyi Uyghurlarning heq-hoquqliri kürishide awan'gartliq rolini oynawatidu. Bizge melum bolghandek, hazir xitayning shinjang ölkiside bir milyondin üch milyon'ghiche bolghan musulman yighiwélish lagéri sheklidiki terbiyilesh merkezlirige qamaldi. Bu bizning dewrimizde körülüwatqan eng zor kishilik hoquq tragédiyesidur. Heqiqette bolsa nöwettiki zor kölemlik tutqun bashlinishtin awwalla Uyghurlarning mejburiy ghayib qiliwétilishi xéli chong kölemge ige bolup bolghan. Shuning üchün biz hazir amérika dölet mejliside Uyghurlarning heq we hoquqlirini qoghdash mezmunidiki ikki qanun layihisini muzakirige sunduq. Bu bir simwolluq menige ige heriket. U melum derijide bu xildiki mejburiy ghayib qiliwétish qilmishini cheklesh rolini oynaydu. Bu qanun yene fédératip hökümetni xitaydiki Uyghurlarni basturush qilmishigha yardemleshken amérika shirketliridin héchqandaq mehsulat sétiwalmasliqqa buyruydu. Démekchi bolghinim, dunya bu xildiki zorawanliqqa köz yumup olturmaydu. Amérika dölet mejlisimu pat yéqinda bu heqte emili heriketke ötidu. Bu xildiki mejburiy ghayib qiliwétishke qarita biz hazir yalghuz emes. Zalimlar bu insanlarni ghayib qiliwétish arqiliq ularning awazini we bizning awazimizni sükütke aylanduruwétishni arzu qilghan bolsa biz süküt qilmaydighanliqimizni téximu yangraq awazda ulargha uqturup qoymaqchimiz.”

Shu qatarda sirilanka, türkiye kurdliri, pakistandiki baluchiylar qatarliq mejburiy ghayib qiliwétishning qurbanliri heqqide wekiller yighin ehlige melumatlar berdi. Yighin ariliqida biz rabiye qadir xanimni ayrim ziyaret qilduq. U bügünki yighindin nahayiti xursen bolghanliqini tekitlep, Uyghurlarning yalghuz emeslikini téximu chongqur hés qilghanliqini bildürdi. 

Kumar ependi Uyghurlar mesilisi we bu ishqa dunyaning qandaq inkas qayturushi heqqide söz bolghanda bu mesilining yalghuz Uyghurlar bilenla cheklinip qalmaydighanliqini, buning yene dunya üchünmu muhim mesile hésablinidighanliqini bildürdi. 

“Xitay hökümiti hazir emgek lagérliri arqiliq Uyghurlarni qaytidin terbiyelewatqanliqi toghrisida kapshiwatidu. Emeliyette bolsa bu tolimu qebih usulda kishilerning diniy étiqadini özgertish urunushi, xalas. Ular mushu arqiliq özlirini musulman, dep qarawatqan Uyghurlarni jazalimaqchi boluwatidu. Mushu sewebtin hazir bir milyondin ikki milyon'ghiche Uyghur jaza lagérlirigha qamilip boldi. Emma xelq'ara jama'et buninggha qarshi ortaq inkas qaytursa ishinimenki roshen özgirishler wujudqa chiqidu. Bu jehette bizde muweppeqiyetlik misallar bolghan: eyni waqitta rabiye qadir xanim türmige qamalghanda kishiler ‛emdi u tügeshti‚ déyishken idi. Emma xelq'araning bésimi bilen xitay hökümiti uni qoyuwétishke mejbur boldi. Shunga lagérlar mesilisidimu biz amérika hökümitini, amérika dölet mejlisini heriketke ötüshke dewet qilishimiz lazim. Chünki hazir xitay dunyagha kéngiyiwatidu, buninggha egiship ularning zulum modélliri dunyagha kéngiyiwatidu. Biz buni tosmisaq bu hal dunyaning bashqa jaylirighimu omumlishidu. Bu bek chong xeter.”

Bu qétimqi yighin'gha washin'gton shehiridiki bir qisim hökümet xadimliri, oqughuchilar we oxshimighan irqqa mensup kishiler, shuningdek bir qisim Uyghur wekilliri qatnashti.