Америка авам палатаси ташқи ишлар комитети “уйғур кишилик һоқуқ қанун лайиһәси” ни мақуллиди
2019.10.30
Уйғур дияридики сиясий бастуруш һәрикити хәлқарадики зор вәқәләр қатаридин орун еливатқанда америка һөкүмити изчил бу мәсилә тоғрисида һәқиқәтни яқлап, уйғурларниң зулумға учришини кәскин әйибләп кәлгән иди. Америка һөкүмитиниң бу җәһәттики конкрет вә әмәлий һәрикәтлириниң бири 2019-йили 11-сентәбир күни “уйғур кишилик һоқуқ қанун лайиһәси” ниң америка кеңәш палатасида мақуллуқтин өтүшидә ипадиләнди.
Мәзкур қанун лайиһәси мәхсус уйғур дияридики һәқ вә һоқуқларниң аяқ-асти болушини әйибләш, хитайниң ичи вә сиртидики қанунсиз тутқун қилиш, қийнаш вә паракәндә селиш қилмишлириға хатимә беришни мәзмун қилған болуп, униң америка кеңәш палатасида мақуллиниши бу қанун лайиһәсиниң ахирқи һесабта рәсмий қанун болушидики бир зор қәдәм икән. 30-Өктәбир күни чүштин бурун америка дөләт мәҗлисидә авам палатасиниң даимий һәйәтләр комитети болған ташқи ишлар комитети мәзкур қанун лайиһәсини музакиригә қойди.
Музакирә йиғинида алди билән америка авам палатаси ташқи ишлар комитетиниң рәиси елйот енгел бу қетими қарап чиқишқа сунулған қанун лайиһәлириниң бири болған “уйғур кишилик һоқуқ қанун лайиһәси” һәққидә қисқичә чүшәнчә берип, уйғурларниң нөвәттә қандақ зулумға учраватқанлиқини йиғин әһлигә йәнә бир қетим әскәртти.
Бүгүнки музакиригә қоюлған темиларниң бири болған “уйғур кишилик һоқуқ қанун лайиһәси” һәққидә алди билән мәзкур комитетниң әзаси, америка авам палата әзаси майкил мәккаул сөз қилди. У сөзидә хитай компартийәсиниң толиму мудһиш усулларда уйғурларни бастуруватқанлиқини, хитай һөкүмитиниң бу хил вәһшиянилики вә уйғурларға қарши өткүзүватқан бу җинайәтлириниң җавабсиз қалмайдиғанлиқини дуняға көрситип қоюш лазимлиқини тәкитләп, америка ташқи ишлар министири майк помпейониң “хитайниң уйғурларға қиливатқанлири 21-әсирниң йүзигә чүшкән дағ” дегән сөзини нәқил кәлтүрди. У дәл мушу хил сәвәбләрдин уйғурлар һәққидә техиму көп вә әмәлий һәрикәтләрниң болуши лазимлиқини, болупму “йәр шари магнетиски қануни” ға охшаш қанунларни көпләп мақуллап америка ширкәтлириниң хитайдики уйғурларға қарши зулумға шерик болуп қелишини чәкләш лазимлиқини билдүрди. Шу қатарда америка ташқи ишлар министирлиқи вә сода министирлиқиниң бу һәқтики қарарлирини қизғин қарши алидиғанлиқини билдүрүп, “хитай компартийәсиниң җаза лагерлирида мәҗбурий әмгәк бәдилигә ишләпчиқирилған һәрқандақ мәһсулатни чәклишимиз лазим,” дәп көрсәтти.
Музакиригә қатнашқан авам палата әзаси, “уйғур кишилик һоқуқ қанун лайиһәси” ниң актип тәшәббусчилиридин бири болған брад шерман әпәндиму сөз елип, уйғурларға мунасивәтлик икки қанун лайиһәсиниң мақуллиниши һазирқидәк бир милйондин артуқ уйғурниң лагерға қамалғанлиқи айдиңлишип болған вәзийәттә, йәнә келип уйғурлар ғайәт зор көләмдики тутқун вә бастурушқа, тил, мәдәнийәт вә диний етиқад җәһәттә йоқитишқа учраватқанда, һәтта чәтәлләрниң пуқралиқ һоқуқиға еришкән уйғурларму хатирҗәмликкә игә болалмайватқанда бәкму зөрүр икәнликини билдүрди. Шундақла буниң билән зулумға шерик болғучиларни айривалғили болидиғанлиқиниму алаһидә тәкитлиди.
Мәзкур қанун лайиһәсини оттуриға елип чиққучилардин бири, америка авам палатасиниң әзаси кристофер симис бу тоғрисида ишләнгән хизмәтләр, болупму нәнсий пелоси, марко рубийо қатарлиқ вәкиллик шәхсләрниң һармай-талмай бу мәсилини тәкитләп келиватқанлиқи һәққидә мәлумат бәрди. У хитай һөкүмити нөвәттә уйғурларға селиватқан зулумларниң иккинчи дуня уруши мәзгилидә натсистлар германийәси йәһудийларға ишләткән васитиләргә нәқәдәр охшайдиғанлиқини, болупму униңдики җаза лагери вә мәҗбурий әмгәк дегән мәзмунларниң һазир әйнән оттуриға чиқиватқанлиқини илгири сүрди. “костко” ширкитиниң мушу хил мәҗбурий әмгәкниң мәһсули болған балилар кийимлирини импорт қилиши буниңға мисал икәнликини, шу сәвәбтин һазир бу мәсилә һәққидә техиму көп хизмәтләрни қилиш мумкинликини, чүнки хитай һөкүмитиниң уйғурларға қиливатқанлириниң “явайилар” дәвридики усуллар икәнликини көрсәтти.
“уйғур кишилик һоқуқ қанун лайиһәси” ниң тәшәббусчилиридин палата әзаси тед йохо әпәнди бу һәқтә өз пикрини оттуриға қоюп, һазир уйғурларниң лагерға қамилиши билән биргә бу җайларда көплигән җәсәт көйдүрүш орунлириниң селиниватқанлиқини тәкитлиди. Шундақла “әгәр һошярлиқимиз бошишип қалса тарихтики паҗиәләр қайта тәкрарлиниду,” дәп көрсәтти.
Бу һәқтә пикир қилған палата әзаси сузан вилд ханим нөвәттә уйғурлар аит икки қанун лайиһәсиниң музакиридә икәнликини, өзиниң уйғурлар дуч келиватқан зулумниң биваситә шаһитлири болған уйғурлар билән сөзләшкәнликини, уйғурларниң дин, мәдәнийәт, тил қатарлиқ һәммила җәһәттә еғир бастурушларға дуч келиватқанлиқини баян қилип “биз илгири ‛әмди һәргиз қайтиланмайду! ‚ дәп вәдә қилған ишлар һазир қайта йүз бериватиду. Шуңа бу шоар һәққидә қайта ойлинип көрүшниң вақти мана мушу тапта йетип кәлмәктә. Кәлгүси әвладларниң биздин бу һәқтә немиләрни қилғанлиқимизни яки немиләрни қилмиғанлиқимизни сорайдиғанлиқини унтумаслиқимиз лазим,” дегәнни алаһидә тәкитлиди.
Музакирә вәкиллири мушу йосунда өз пикирлирини баян қилип болғандин кейин, йиғин рәиси елйот енгел йиғин вәкиллириниң пикригә асасән бүгүнки музакирәдә “уйғур кишилик һоқуқ қанун лайиһәси” ниң ташқи ишлар комитетиниң мақуллишидин өткәнликини тәнтәнилик һалда җакарлиди.
Мәлум болушичә, бу қетимқи мақуллаш мәзкур қанун лайиһәсиниң америка авам палатасиниң ахирқи мақуллишидин өтүшидики муһим қәдәм болуп, икки палатадин тәстиқланғандин кейин униң рәсмий қанун болушиға йол ечилидикән.