Amérika yilliq kishilik hoquq doklatida xitayning dawamlishiwatqan Uyghur “Irqiy qirghinchiliqi” qattiq eyiblendi
2021.03.30

Amérika tashqi ishlar ministirliqi 30-mart özining 2020-yilliq kishilik hoquq doklatini élan qilip, xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan “Irqiy qirghinchiliqi” we “Insaniyetke qarshi jinayetliri” ni qattiq tenqid qildi. Doklatta, ötken bir yilda Uyghur élidiki köp sanliq yerlik musulman Uyghurlargha we rayondiki bashqa étnik hem diniy az sanliq guruppilargha qarita sadir qiliniwatqan “Irqiy qirghinchiliq”, “Insaniyetke qarshi jinayet” ning hazirmu dawam qiliwatqanliqi bildürüldi.
Amérika tashqi ishlar ministiri toni blinkén, 30-mart amérika tashqi ishlar ministirliqida doklat élan qilish munasiwiti bilen ötküzülgen axbarat yighinida, Uyghurlargha qaritilghan “Irqiy qirghinchiliq” ning dawam qiliwatqanliqini bildürüp, amérikining ittipaqdash döletler bilen bu jinayetni sadir qilghuchilarni dawamliq jawabkarliqqa tartidighanliqini bildürdi. Bu amérika tashqi ishlar ministirliqining hazirgha qeder élan qilghan yilliq doklatlirining ichide xitay Uyghurlargha tutqan mu'amilisi seweblik eng qattiq eyiblen'gen doklat bolup, xitayning “Irqiy qirghinchiliqi” we “Insaniyetke qarshi jinayiti” tunji qétim uning yilliq kishilik hoquq doklatigha kirgüzülüshidur.
Doklatta, Uyghur élidiki hazirmu dawamlishiwatqan bu jinayetning “Bir milyondin artuq puqrani xalighanche qamash yaki bashqa jismaniy erkinlikliridin mehrum qilish, mejburiy tughmas qilish, mejburiy bala chüshürüsh we xitayning tughutni kontrol qilish siyasitini téximu qattiq yürgüzüsh, xalighanche tutqun qilin'ghan nurghun kishilerge basqunchiliq qilish, qiyan-qistaqqa élish, mejburiy emgek, diniy-étiqad erkinliki, ipade erkinliki we yötkilish erkinlikige qattiq cheklime qoyush” qilmishlirini öz ichige alidighanliqi tekitlen'gen.
Amérika tashqi ishlar ministiri antoni blinkénning tekitlishiche, amérika hökümiti kishilik hoquq depsendichilikini toxtitish, insan heqlirini depsende qilghuchilarni jawabkarliqqa tartish üchün köp xil wastilarni ishlitidiken. U 30-mart tashqi ishlar ministirliqining doklat élan qilish munasiwiti bilen ötküzgen axbarat yighinida hökümetning bu jehettiki siyasetlirini sherhlidi.
Blinkén: “Biz keng da'irilik bashqa wastilarni ishlitip, depsendichilikni toxtitimiz we jawabkarlarni jawabkarliqqa tartimiz. Buning bir yoli amérika dölet mejlisi bilen hemkarliship, insan heqlirini depsende qilghuchilarni jazalashning yershari magnitiskiy qanuni, xongkong démokratiye qanuni we bashqa qanunlargha oxshash yéngi shekillirini chiqirish, kishilik hoquqni ortaq algha sürüshtur. Biz dawamliq dölet mejlisi bilen ijadiy hemkarliq yollirini tépip, insan heqlirini xorlashni pash qilimiz, jawabkarlarni jawabkarliqqa tartimiz” dédi.
Blinkénning éytishiche, amérika hökümiti yene yéqinda kanada, yawropa ittipaqi, en'gliye bilen birliship shinjangda Uyghurlargha qaritilghan wehshiyliklerge qatnashqan shexslerni jazalighandek iqtisadiy émbargo we wiza cheklimilirini dawamlashturidiken. Axbarat yighinida amérika tashqi ishlar ministirliqining emgek, démokratiye we kishilik hoquq ishlirigha mes'ul yardemchi ministiri lisa pétérson, xitayning “Irqiy qirghinchiliqi” gha jiddiy aqiwiti bolghan wasitiler bilen taqabil turush kéreklikini bildürdi.
Lisa pétérson mundaq dédi: “Amérika irqiy qirghinchiliqqa qarshi inkas süpitide bir qatar jiddiy wastilarni ishqa saldi. Nahayiti éniqki, insaniyetke qarshi jinayet we irqiy qirghinchiliq sadir boluwatidu. Biz shinjangda Uyghur we bashqa étnik, diniy az sanliq guruppilargha qarita sadir qiliniwatqan insaniyetke qarshi jinayetni jazalashni dawamlashturimiz. Elwette biz buni körmeske salalmaymiz, biz bu xil qilmishlargha aqiwiti jiddiy wasitiler bilen taqabil turushimiz kérek”.
Lisa pétérson bu sözlerni bir muxbirning “Amérika hökümiti ‛irqiy qirghinchiliq‚ ning hazirmu yüz bériwatqanliqini élan qildi, irqiy qirghinchiliqni toxtitish amérikaning zörür bolghan barliq tedbirlerni ishlitishini telep qilsimu, biraq uning nishanliq jaza tedbirlirini yürgüzüshi bir'az ajiz kélip qalmamdu?” dégen so'aligha qarita éytqan. Biraq lisa pétérson hökümetning bu jehettiki tedbirlirini mu'eyyenleshtürüp, amérikining ittipaqdash döletler bilen birliship alghan tedbirlirining xitaygha “Küchlük signal” bergenlikini bildürdi.
Lisa pétérson mundaq deydu: “Biz émbargo yürgüzduq, shuning bilen birge biz yene en'gliye, kanadalar bilen birliship émbargo tedbirlirini alduq. Bu tedbirler bu döletlerning alaqidar da'iriliri teripidin élan qilindi. Shuning bilen birge yawropa ittipaqimu buninggha parallél halda téximu keng kishilik hoquq tedbirlirini aldi. Birliship alghan bu tedbirler insan heqlirini xorlighan, uninggha xilapliq qilghuchilargha bu xil qilmishlarning qobul qilinmaydighanliqi toghrisida küchlük signal berdi. Hetta biz irqiy qirghinchiliq yüz bériwatqanliqini qarar qilishtin burun xitayda tijaret qiliwatqan yaki tijaret qilishni oylishiwatqan shirketler bilen alaqileshtuq”.
Lisa pétérson yene 2020-yili 7-ayda, shuningdek 2020-yili 9-aylarda amérika tashqi ishlar ministirliqi, soda, maliye we ana weten bixeterliki ministirliqlirining uqturush chiqirip, amérika soda sahesini Uyghur élidiki basturush, nazaret, mejburiy emgek toghrisida agahlandurghanliqi, ularni emeliy kishilik hoquq qollanmisi bilen teminligenlikini bildürdi.
Dunyadiki 200 ge yéqin döletning ötken bir yilliq kishilik hoquq weziyiti etrapliq we chongqur yorutup bérilgen yuqiriqi doklatta yene xitay kishilik hoquq xatirisidiki muhim mesililer alahide körsitip ötülgen.
Doklatta éytilishiche, xitay kishilik hoquq weziyitidiki muhim mesililer “Hökümet teripidin xalighanche yaki qanunsiz öltürüsh, mejburiy yoqitiwétish, qiyin-qistaq, türme we tutup turush orunlirining intayin nachar we ejellik shara'iti, kishilerning hökümet teripidin xalighanche tutqun qilinishi, bolupmu bir milyondin artuq Uyghur we bashqa musulman az sanliq guruppilarning lagérlargha qanunsiz qamilishi, buninggha qoshumche 2 milyon ademning kündüzi ‛qayta-terbiyelesh‚ke qatnashturulushi, siyasiy mehbuslar mesilisi, chet'eldikilerge parakendichilik sélish, musteqil sotning bolmasliqi, kompartiyening sot we qanun sistémisini kontrol qiliwélishi, pikir erkinliki axbarat, torni cheklishi “Qatarliq jehetlerde ipadilenmektiken.
Amérika tashqi ishlar ministiri antoni blinkén axbarat yighinida amérika hökümitining bu mesilidiki meydanining éniq we keskin ikenlikini tekitlep, eger bu mesilide amérika bilen oxshash pikirdiki dölet bilen teng heriket qilsa, buning tesiri téximu ünümlük bolidighanliqini bildürdi.
Blinkén: “Herqandaq bir dölet herqandaq yol bilen kishilik hoquqqa, tertipke buzghunchiliq qilmaqchi bolsa, biz hazir qiliwatqandek buninggha qarshi qattiq sözleymiz we qarshi turimiz. Biz shuni éniq körüp yettuqki, biz buni biz bilen oxshash pikirdiki döletler bilen teng sözlisek we hemkarlashsaq téximu ünümlük bolimiz. Méningche biz buninggha bolupmu ötken hepte shinjangdiki Uyghurlarni xorlashqa, xongkongda démokratiyening basturulushigha qarshi ipadiligen xelq'ara inkaslirimizda shahit bolduq” dédi.
Doklatta, lagérdiki nurghun Uyghur tutqunlirining ghayib bolghanliqi, ularning ichide ekber es'ettek zhurnalist we karxanichilarning barliqi, türmilerde mejburiy ichki eza köchürüshke a'it éniq deliller barliqi, bezi pa'aliyetchiler we kishilik hoquq teshkilatlirining xitay hökümitini wijdan mehbuslirining, falun'gongchilar we Uyghur tutqunlirining ichki ezalirini mejburiy köchürüsh bilen eyiblep kelgenliki tekitlen'gen.
Doklatta yene Uyghur élidiki türme we lagérlarning shara'itining intayin nacharliqi, bu orunlarda ayallargha mejburiy tughut cheklesh dorisi ichürülidighanliqi, namelum okullarning mejburiy urulidighanliqi, shahitlarning bu lagérlarda ayallargha basqunchiliq we jinsiy xorlash élip bérilidighanliqini pash qilghanliqi, Uyghur nopusining köpiyishi jiddiy aziyip ketkenliki, rayondiki Uyghur, qazaq, qirghiz qatarliq milletlerni qattiq nazaret qilip, ularning diniy-étiqad erkinliki, ipade erkinliki, yötkilish erkinliki qatarliq her xil erkinliklirining boghup tashlan'ghanliqi sherhlen'gen.