AP
Америкалиқ тәтқиқатчи сараһ тайнин хитай һөкүмити уйғур елидики бесим вә назарәт сиясәтлирини пәйдин-пәй күчәйтип, ақивәттә милйонлиған уйғурларни лагерларға тутқун қилишни башлиған мәзгилдә тәтқиқат хизмити билән үрүмчигә барған.
У 2014-2017-йиллири арисида үрүмчидә туруш җәрянида уйғур елидә йүргүзүлгән юқири техникалиқ назарәт түзүми вә башқа кәмситиш сиясәтлиригә шаһит болған. У өзиниң көргәнлирини йеқинда «мән хитайда тәтқиқат билән шоғуллиниватқанда уйғур достлирим йоқап кетишкә башлиди» мавзулуқ мақалә арқилиқ елан қилди. Униң мақалиси «вашингтон почтиси», «дипломат» қатарлиқ ахбаратларда елан қилинди.
Сараһ тайнин радийомизниң зияритини қобул қилип, өзиниң райондики сиясәтләр һәққидики көз қарашлирини биз ортақлашти. У бизгә қилған сөзидә «2017-йили лагерлар кәң даиридә омумлашти. Әмма бундақ ‹қайта тәрбийә', ‹кәспий тәрбийә' дәп атиливатқан һәрикәтләр районда узундин буян йүз берип кәлгән,» деди.
Сараһниң мақалисидә баян қилишичә, у үрүмчигә кәлгәндин кейин шу җайдики аһалиләр комитетида тизимға алдуруш үчүн барғанда уйғур елиниң башқа җайлиридин келип тизимға алдурмақчи болған бир уйғурға қоюлидиған тәләпләр билән хитай өлкилиридин келип тизимлатқан хитайларға қоюлидиған тәләпләр арисида асман-земин пәрқ барлиқини баян қилған. Мәсилән, бир уйғур тизимға алдурмақчи болғанда кимлик, нопус дәптириниң биринчи вариқи, хизмәт орниниң испати, кепил болғучи вә униң өзи биваситә келиши, балиси барларниң ваксина дәптири, нопус қәғизи, той хети дегәндәк бир қатар испатлар тәләп қилинидикән. Бирақ хитайлар болса буниң әксичә пәқәтла өзиниң кимлик қәғизи билән тизимлиталайдикән.
У радийомизға қилған сөзидә уйғурлар учраватқан бу муамилиниң аддийла күндилик кәмситиш әмәс, бәлки бир дөләт сиясити икәнликини тәкитлиди.
У мундақ деди: «нурғун кишиләр буниң дөләт сиясити икәнликини чүшәнмәйду. Мәсилән, ашундақ аһалиләр комитетида ишләйдиғанлар асасән уйғурлар өзи. Уларму өзиниң миллитигә қиливатқан муамилисидин хош болмайду. Бирақ уларниң чариси йоқ, чүнки бу дегән рәсмий сиясәт. Шуңа уларниң буни иҗра қилмай амали йоқ. Бундақ тәләпләр пәқәтла уйғурларға қоюлғини үчүн аһалиләр комитетидин тарқитилған тәләпләр тизимликиниң хитайчиси йоқ. Әгәр охшаш тәләп хитайғиму қоюлған болса, у һалда у хитайчиғиму тәрҗимә қилинған болатти»
Сараһниң ейтишичә, аһалиләр комитетидин тәләп қилинидиған материяллар давамлиқ өзгирип туридикән. Шуңа башқа җайлардин кәлгән уйғурлар һәр қетим тизимлатқили кәлгәндә охшимиған тәләпләр билән қаршилишип, уларниң тизимға алдурушини йәниму қейинлаштуридикән. Униң үстигә, уйғурлар үрүмчидә турушлуқ кинишкисини һәр алтә айда бир қетим йеңилиши керәккән.
Сараһ тайнин мақалисидә йәнә уйғурларниң өйлириниң давамлиқ һалда мәһәллә комитет хадимлири тәрипидин тәкшүрүлүп турулидиғанлиқини, уларниң халиған вақитта уйғурларниң өйлиригә кирип уларни назарәт қилип туридиғанлиқини көргәнликини баян қилған. У бизгә қилған сөзидә «районда һазир уйғур, қазақ вә башқа хитай болмиған милләтләргә йүргүзүлүватқан бу сиясәтләр пәқәтла кәмситишни һес қилиштин ибарәт аддийла мәсилә әмәс, һалбуки мән районда дөләтниң қоли арқилиқ йүргүзүлүватқан санаәтләшкән, кәсипләшкән кәмситиш, бюкратик кәмситиш мәвҗут, дәп қараймән» деди.
Сараһ ханим мақалисидә «мән үрүмчидә назарәтниң дәсләпки йиллириға шаһит болдум, 2017-йили февралға кәлгәндә мениң бир қисим уйғур достлурум йоқап кетишкә башлиди. Башқа җайлардин кәлгән уйғур достлирим өзлириниң юртлириға қайтишқа мәҗбур болуватқанлиқини, әмди мән билән алақә қилалмайдиғанлиқини ейтишти. Уларниң бәзилиридин шу пети хәвәр алалмидим, әмма үрүмчидә қалғанларниң ағзидин уларниң достлириниң, туғқанлириниң йоқап кетиватқанлиқини аңлап турдум,» дәп язған.
Биз сараһ ханим билән өткүзгән сөһбитимиздә хитай һөкүмитиниң лагерларда аталмиш «қайта тәрбийә» гә тутулған уйғурларниң каллиси зәһәрлик идийәләр билән зәһәрләнгәнләр, террорлуқ идийәси билән юқумланған вә яки кичик җинайәтләрни өткүзгәнләр икәнликини илгири сүрүп кәлгәнликини әскәртип туруп, «сизниң шу йоқап кәткән достлириңиз қандақ кишиләр иди?» дәп соридуқ. У буниңға җаваб берип «бу соал бәк яхши соал болди. Мениң уйғурлар ичидә охшимиған қатламлардин һәр хил достлирим болди. Уйғурлар ичидә көп хиллиқ мәвҗут. Мәсилән, уларниң бәзилири миллийләштүрүлгән динға ишәнгүчиләр бар, уларниң бәзилири болса һәқиқәтәнму қоюқ диний әқидигә кишиләрдур. Әлвәттә, динға ишәнгәнлик һәргиз сизниң радикал икәнликиңиздин дерәк бәрмәйду. Мән шуни кесип ейталаймәнки, мән арилашқанларниң һечқайсиси радикал әмәс, мән тонушқанлар ичидә зораванлиқ билән шоғуллланғанлар яки зораванлиқ идийәгә игә кишиләр йоқ иди. Бу уларниң мәдәнийитиниң бир парчиси әмәс иди. Уйғурлар худаға ишиниду, бирақ улар радикал әмәс. Худди америкадикигә охшаш уйғурлар охшимиған қатламлардин, арқа көрүнүшләрдин кәлгән. Уларниң ичидә әркин-азадилириму бар, бәкрәк консерватиплириму бар. Шуңа мән хитай һөкүмитиниң «радикал идийә билән юқумланған» дегән сөзини пәқәтла «уйғур мәдәнийитини өчүрүш» һәрикитини ақлаш үчүн дейилгән шифирлик сөз дәп қараймән. У сизгә терорлуқниң алдини елиш әмәс, бәлки бир мәдәнийәтни өчүрүш һәрикитидәк билиниду,» дәп әскәртти.
Сараһ тайнин мақалисидә райондики тутқун һәрикитиниң интайин кәң көләмдә икәнликини әскәртип, мақалисини төвәндики җүмлиләр билән аяғлаштурған: «мән һазир уйғур достлирим билән алақә қилалмаймән, чүнки чәтәллик билән алақә қилиш уларниң тутқун қилинишиға сәвәб болуп қалатти. Мән уларниң қанчисиниң лагерда икәнликини билмәймән. Бирақ 2017-йили мениң бир уйғур достум маңа биз һәммимиз ишикимизниң чекилишини сақлаватимиз, дегән иди.»
