Muhajirettiki Uyghurlar ana tilni qoghdashta tirishchanliq körsetmekte

Melum bolushiche, bu yil amérika, awstraliye, en'gliye qatarliq döletlerdiki “Uyghur ana til” mektepliri mexsus pa'aliyetler uyushturup, “21-Féwral dunya ana til küni” ni xatiriligen.

Amérikining wirjiniye shtatidiki “Uyghur ana til mektipi” ning mektep mudiri süreyye ablimit xanimning bildürüshiche, mektepte nöwette 100 din artuq oqughuchi bar bolup, ular bu yilliq pa'aliyetni yillardin perqliq halda, eslidiki pütün Uyghur jama'iti birlikte xatirilesh sheklidin, mektep da'iriside, herxil yashtiki we her xil sewiyediki balilarning oxshimighan programmilar arqiliq, özlirining ana tili sewiyesini namayan qilish, ana til oqutquchilirini mukapatlash sheklide ötküzgen.

Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazaritining 2016-yili 8-ayda chiqarghan yazma buyruqi bilen, 2016-yili 9-aydin bashlap Uyghur diyarida, ilgiriki “Qosh tilliq oqutush” namidiki mekteplerde, qollinip kéliniwatqan Uyghur tilidiki dersliklermu pütünley emeldin qaldurulghan. Uyghurche derslik kitablirining ornigha pütünley xitayche derslik kitablar tarqitilghan. Uyghur ana tilida ders ötüp kéliwatqan Uyghur oqutquchilar kesip almashturush, xizmettin toxtash hetta 2017-yildin bashlap, her xil betnamlar bilen tutqun qilinip, atalmish “Qayta terbiyelesh mektepliri” namliq lagérlargha qamilish hetta türmilerge tashlinish qismitige duch kelgenidi. Eyni chaghda yene Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazaritining Uyghur naziri sattar sawut, Uyghurche derslik tüzüsh guruppisidiki yalqun rozigha oxshash Uyghur ziyaliyliri bir tutash tutqun qilinip, bezilirige éghir qamaq jazaliri bérilgen idi.

“21-Féwral dunya ana tili” künide yene, xitayda “Uyghur edebiyati” dersliki tüzgenliki sewebidin türmige tashlan'ghan yazghuchi yalqun rozining, amérikadiki qizi tumaris yalqunmu twittérda mexsus yazma élan qilghan. U Uyghur ana tili dersliki tüzgenliki üchün türmige tashlan'ghan dadisi yalqun rozigha oxshash Uyghur ziyaliyliri we yoqitiliwatqan Uyghur ana tilining ehwaligha, dunyaning jiddiy diqqet qilishini chaqiriq qilghan.

Chet'ellerdiki Uyghur ziyaliyliridin ana til teshebbuschisi abduweli ayup ependi, yéqinqi yillarda Uyghurche derslik tüzüshte eng köp tirishchanliq körsetken Uyghur ziyaliyliridin biri. U Uyghur ana tilining weziyiti heqqide toxtilip, xitayda Uyghur ata til ma'aripining emeldin qaldurulushi peqet Uyghur ewladlirinila ana til terbiyesidin mehrum qaldurup qalmastin, belki ana til ma'aripi sépidiki Uyghur ziyaliyliri we Uyghur tili neshriyatchiliqi üchünmu zor yoqitish bolghanliqini bildürdi.

Abduweli ayup ependi yene xitay hökümitining asariti astidiki Uyghur diyarida Uyghur ana til ma'aripi yoqitiliwatqan shara'itta, muhajirettiki Uyghurlarning “Uyghur ana til mektepliri” ni échish arqiliq Uyghur ana tilini qoghdashta köp tirishchanliq körsitiwatqanliqini bildürdi.

Amérikadiki Uyghur ziyaliyliridin erkin sidiq ependimu ziyaritimizni qobul qilip, chet'ellerdiki Uyghur ana tili mektepliride kemchil boluwatqan Uyghurche derslik tüzüsh we Uyghur tilliq ilmiy pa'aliyetlirining uyushturulushida bezi emeliy xizmetlerning ishliniwatqanliqini bildürdi.

Emma abduweli ayup ependining qarishiche, hazirqi weziyette Uyghur ana tilini qoghdashta, bu tirishchanliqlar yenila yéterlik emes iken.

Abduweli ayup ependi, hazir herqaysi döletlerde pida'iy halette dawam qiliwatqan “Uyghur ana tili mektepliri” ni shu dölet hökümetliri resmiy tizimgha alghan muntizim mekteplerge aylandurush, we xitay hökümitining Uyghur ma'aripini cheklesh qilmishlirini jinayet dep békitip, uninggha qarita xelq'araliq jaza tedbirliri qollinishni qolgha keltürüsh kéreklikini bildürdi. Uningche Uyghur teshkilatliri, Uyghur ziyaliyliri we chet'ellerdiki Uyghurshunash alimlarmu bu jehette yenimu köp emeliy xizmetlerni ishlishi kérek iken.

“21-Féwral dunya ana til küni” esli ötken esirning 50-yillirida, bén'galda ( ban'gladéshta) yüz bergen bén'gal tilini qoghdash herikitini xatirilesh küni bolup, birleshken döletler teshkilati 1999-yili resmiy qarar maqullap bu künni “Dunya ana til küni” dep békitkenidi.

Dunyaning herqaysi jaylirida yashawatqan muhajirettiki Uyghurlarmu yillardin buyan her xil pa'aliyetler arqiliq bu künni xatirilep kelmekte. Bolupmu xitay hökümiti 2016-yili 9-aydin buyan, Uyghur ana til ma'aripini buyruq bilen emeldin qaldurup, Uyghur ana til oqutquchilirini, Uyghur yazghuchi sha'irlirini tutqun qilip, Uyghurche neshr epkarlirini Uyghurche eser neshr qilishtin toxtitip, köpligen kishilerni “Qayta terbiyelesh” namidiki lagérlar we türmilerge qamighandin kéyin, muhajirettiki Uyghurlar arisida Uyghur ana tilini qoghdashni mezmun qilghan pa'aliyetler téximu keng mezmunlar bilen omumlishishigha bashlidi.