“Anar güli pilani” we Uyghur gödeklirining assimilatsiye teqdiri
2022.01.28
Xitay hökümiti Uyghur diyarida ötken birnechche yilda mejburiy yosunda yolgha qoyup kelgen “Tughqan bolush” siyasiti bir milyondin artuq xitay kadirni Uyghur diyarining herqaysi jayliridiki uyghur a'ililirige yémek-ichmek we yürüsh-turushta bille bolushqa ewetken idi. Bu heqtiki türlük xewerler “Tughqan bolush” qa kelgen bu xitay kadirlarning emiliyette Uyghur diyaridiki téximu qattiq bolghan nazaret méxanizimining ijrachiliri ikenlikini namayen qildi. Bu jeryanda xitay kompartiyesining bash sékrétari shi jinping 2014-yilidin tartip “Her millet xelqi anarning danisidek zich uyushishi lazim” dégen mezmunda köp qétim söz qildi. Aqiwet 2021-yilining axiridin bashlap bu xildiki “Anar güli pilani” ning obékti tedriji halda Uyghur diyaridiki gödeklerge qaritilishqa bashlidi.
Mana bu xil bir qatar tereqqiyatlar washin'gton shehridiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi teshkilati 27-yanwar küni élan qilghan “Mejburiy tughqandarchiliq: ‛anar güli pilani‚ we Uyghur gödeklirining mejburiy asmilatsiye qilinishi” namliq doklatta tepsili yorutuldi. Shuningdek Uyghur gödeklirini xitay ölkiliridiki xitay a'ililiri bilen “Anar danisi” sheklide “Tughqan” qilip chétip qoyushning nöwettiki Uyghurlarni asmilatsiye qilish herkitining bir yéngi basquchi ikenliki, buning mahiyette Uyghur diyaridiki qirghinchiliqning ajralmas bir terkiwiy qismi ikenlikimu alahide yer aldi.
Mezkur doklatqa qelem tewretken doktur elis andérson (nazaket) ning radiyomizgha bildürishiche, bu doklatta bayan qilin'ghan merkiziy téma Uyghur gödeklirining addiyghine shekilde xitaylar bilen “Tughqan bolush” sheklide dost bolushila bolup qalmastin köp tereplime ehwallargha chétilghan, shuningdek tolimu qorqunchluq bolghan bir achchiq ré'alliqni ipade qilidiken.
Doklatta körsitilishiche, 2021-yili séntebir aylirida xitay hökümiti kontrolluqidiki herqaysi axbarat wastilirida deslep bolup “36 Jüp anar güli poreklep échildi” dégen mezmunda bu jehettiki deslepki urunushlar xewer qilin'ghan. Shu qatarda erkin asiya radiyosimu bu heqtiki ehwallardin melumat bergen. Bu uchurlardin melum bolushiche, qeshqer yéngisheher nahiyesining yandurma yézisidiki 36 neper Uyghur gödek xitay ölkiliridiki oxshash bolmighan 30 sheherde yashaydighan xitaylar bilen “Jüp tughqan” qilip qoyulghan. Ular otturisidiki qoyuq söhbetler téléfonda paranglishish yaki bu xitay balilirining qeshqerge sayahetke bérishi arqiliq dawam qilip turghan. Bu balilarning xitay “Tughqan” a'ililiridiki “Qérindashliri” bolsa bu Uyghur balilargha ay toghach qatarliq tipik xitayche sowghilarni ewetken. Emma bu xitay balilirining Uyghur baliliridin Uyghurlargha xas bolghan medeniyet, din yaki til bilimliri ögen'genliki heqqide bir éghizmu melumat tilgha élinmighan.
Doklatta körsitilishiche, qandaq Uyghur a'ililirining perzentliri “Anar güli pilani” üchün tallinidighanliqi heqqide éniq belgilimiler yoq bolup, hazirqi mewjut pakitlardin qarighanda namrat déhqanlarning baliliri tallan'ghan bolushi éhtimalgha yéqin iken. Yene kélip xitay hökümitining “Shinjangni medeniyetke yéteklesh” sho'ari buningda yétekchilik rolini oynighan. Aqiwet Uyghur balilirini xitay ölkiliridiki xitay a'ililiri bilen “Jüp qilish” layihesi Uyghur diyaridiki “Qosh tilliq oqutush” namida Uyghur tilini men'iy qiliwatqan ma'arip belgilimliri bilen parallél shekilde otturigha chiqqan. Bolupmu xitay hökümitining Uyghur diyaridiki siyasiy basturushliri jeryanida minglighan dariltamlarning échilghanliqi, bu jaylargha ghayet zor sandiki Uyghur narisidilirining “Qamaq” sheklide toplan'ghanliqi, bu dariltamlarda balilarning xitayche til we medeniyet öginishni asasiy derslik qilidighanliqi nöwette barghanséri köplep melum bolmaqta iken. Emdilikte bolsa xitay hökümitining buningghimu razi bolmastin Uyghur gödeklirige “Illiqliq yetküzüsh” namida ularni xitay a'ililiri bilen “Tughqan” qilip chétip qoyushi mahiyette xitay hökümitining Uyghur diyaridiki a'ile rishtini buzup tashlash we Uyghurlardiki ewlat bilen ejdadni üzüp tashlash, shu arqiliq ulargha xitay bolushni asas qilghan “Jungxu'a kimliki” ni singdürüsh urunushini eks ettürmekte iken. Yene kélip nöwette buning barghanséri keng ewj élishi buningdiki yétekchi idiyening béyjingdin kéliwatqanliqini, buning axirqi meqsidi bolsa téz sür'ette Uyghurlarni asmilatsiye qilip tügitish ikenlikini ashkarilimaqta iken. Shunga bu nuqtidin alghanda “Anar güli pilani” emiliyette, xitay hökümiti ijra qiliwatqan nöwettiki qirghinchiliqning bir muhim mezmuni hésaplinidiken.
Mezkur doklat élan qilin'ghandin kéyin her sahening qizghin alqishigha érishti. Amérikadiki musteqil siyasiy analizchi, dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining mu'awin re'isi ilshat hesenning qarishiche, anar héchqachan xitay medeniyet dunyasida mewjut bolmighan bir téma bolup, “Anar” témisini süy'istimal qilishtek bu qilmishning özi “Medeniyet oghriliqi” bolushtin bashqa téximu muhimi “Bir ewlat Uyghurni oghrilash” qilmishi ikenlikini alahide tekitlidi.
Ilshat hesenning bildürishiche, “Irqiy qirghinchiliq” dégende kishiler herqachan buni yehudiylarning yüzlep-minglap zeherlik gaz bilen öltürülüshi yaki étip tashlinishi bilen baghlap chüshiniwalidiken. Emma birleshken döletler teshkilati ning qirghinchiliq heqqidiki tebiride bayan qilin'ghan mezmunlar qirghinchiliqning birnechche xil sheklini körsitip bergen bolup, Uyghur gödeklirining “Anar güli pilani” boyiche mejburiy shekilde xitaylargha asmilatsiye bolushi mahiyette qirghinchiliqning ene shu xil mezmunliridin hésaplinidiken.
Melum bolushiche, xitay hökümiti bu xildiki kéyinki ewlat Uyghurlarni asmilatsiye qilish herkitini buningdin ilgirila “Yiltizini késip tashlash, nesebini üzüp tashlash, menbesini buzup tashlash” dégen ibariler bilen teswirligen iken. Nöwette bolsa buning türlük ijrasi oxshimighan shekillerde otturigha chiqmaqta iken.