Antoniy bilinkin: “Xitay Uyghurlargha ‛insaniyetke qarshi jinayet‚ we ‛irqiy qirghinchiliq‚ qilishni dawamlashturiwatidu”

Muxbirimiz irade
2021.05.13
Antoniy bilinkin: “Xitay Uyghurlargha ‛insaniyetke qarshi jinayet‚ we ‛irqiy qirghinchiliq‚ qilishni dawamlashturiwatidu” Amérika tashqiy ishlar ministiri antoniy bilinkin
RFA

Amérika tashqiy ishlar ministirliqi 12-may küni yilliq xelq'ara diniy erkinlik doklatini élan qilish munasiwiti bilen muxbirlarni kütüwélish yighini ötküzdi. Yighinda amérika tashqiy ishlar ministiri antoniy bilinkin söz qildi we muxbirlarning so'allirigha jawab berdi.

Antoniy bilinkon sözini awwal musulmanlarning rozi héytini tebriklesh bilen bashlidi. U sözide 23 yildin béri élan qiliniwatqan xelq'ara diniy erkinlik doklatining muhim ehiyiti barliqini tekitlidi. U diniy erkinlikning barliq hoquqlarning huli ikenlikini, shunga bu hoquqning choqum kapaletke ige qilinishi kéreklikini tekitlidi.

U bu doklatta yer alghan we alahide tilgha élishqa tégishlik diniy zulumlar üstide söz qilghanda, xitayni we uning Uyghurlargha qiliwatqan insaniyetke qarshi jinayiti we irqiy qirghinchiliqi üstide toxtaldi. U mundaq dédi: “Xitay diniy pa'aliyetlerni keng kölemde jinayileshtürüshni dawamlashturuwatidu, Uyghurlar we bashqa musulmanlargha insaniyetke qarshi jinayet we irqiy qirghinchiliq qilishni dawamlashturiwatidu.”

Antoniy bilinkinning qisqiche nutuqidin kéyin, xelq'ara diniy erkinlik ishxanisining yuqiri derijilik emeldari den nadél doklatning teyyarlinishi we uning ichidiki muhim mezmunlar üstide melumat berdi. Den ependimu sözini ulugh ramazanni axirlashturup rozi héytni tebriklewatqan musulmanlarning héytini mubareklesh bilen bashlidi.

U 2397 betlik doklatning pakitlar asasida, etrapliq we adil yosunda teyyarlan'ghanliqini we bu doklatning yilllardin béri herqaysi hökümetler, kishilik hoquq organliri üchün muhim paydilinish matériyali bolup kelgenlikini eskertti. U sözide qisqighine bir qanche yilda dunyaning “Da'ish” teshkilatining yezidi we xiristiyan murtlirigha irqiy qirghinchiliq qilishi, bérma armiyesining rohin'galargha étnik tazilash yürgüzüshige shahid bolghanliqini tilgha aldi. U: “Bügün biz hélihem dawam qiliwatqan irqiy qirghinchiliqni körmeske salalmaymiz. U bolsimu xitay hökümitining Uyghurlar we bashqa az sanliq millet ezalirigha qiliwatqan insaniyetke qarshi jinayiti we irqiy qirghinchiliqidur. Buni xitayda nechche on yildin béri tibetler, falun'gung murtliri we xiristiyanlargha yürgüzülüp kéliwatqan dini zulumning yighindisi dep qarashqa bolidu,” dédi.

U hökümetler teripidin yürgüzülüwatqan dini zulumning sistémiliq we pilanliq ikenlikini tekitlep, buni ayaqlashturush üchün toxtimay heriket qilish kéreklikini bildürdi.

Yighinda muxbirlarning so'allirigha jawab bérish qismigha kelgende, ular asasen Uyghur irqiy qirghinchiliqigha munasiwetlik muhim so'allarni soridi. Muxbirlardin biri deniyal ependidin Uyghurlargha qiliniwatqan irqiy qirghinchiliqni eyibleshke musulman döletlirining qatnashmasliqigha qandaq qaraydighanliqini soridi.

 U buninggha jawaben mundaq dédi: “Shinjangda yüz bériwatqanlargha ademning eqli yetmeydu. Biz kishilerning u yerde boluwatqan wehshiylikning derijisi we kölimini chongqur tonup yétishige kapaletlik qilish üchün yandash pa'aliyetlerni ötküzduq. Biraq bu hergizmu dangq chiqirish yaki qanche dölet biz terepte turdi yaki turmidi, dégen mesile emes. Buni xitay qollinishqa urunuwatidu, ular bizning siyasetlirimizni qollaydighan döletler bar, dep dunyagha köz - köz qilishqa tirishiwatidu. Biraq pakitlar heqiqetni sözleydu. Mesilige a'it sün'iy hemrah körünüshliri bar, lagérdin chiqqan shahitlarning bayanliri bar, xitayning özining resmiy höjjetliri bar. Démek, pakitlar éniq we hemmeylen'ge ochuq. U yerde yüz bériwatqan wehshiylikning némiliki éniq. Biz bu heqte sözleshni dawamlashturimiz we shundaq qilishimiz kérek. Biz yene shériklirimiz bilen jaza tedbirliri qoyush, jawabkarliqqa tartish we  ziyankeshlikke uchrighuchilargha adalet yetküzüsh qatarliq mesililerde dawamliq hemkarlishimiz. Aqiwette bu qanchilik dölet buninggha awaz qoshti - qoshmidi emes, belki bu zulumni qandaq ayaqlashturush we kishilerni qandaq qilghanda rahet tapquzush mesilisidur.”  

Arqidin yene bir muxbir deniyal nadel ependidin ötken ay xelq'ara dini erkinlik komitétining amérika hökümitini béyjing olimpik musabiqisini bayqut qilip, déplomatlirini musabiqige ewetmeslikke chaqirghanliqini, amérika hökümitining buninggha awaz qoshup, olimpik musabiqisini bayqut qilidighan yaki qilmaydighanliqini soridi. Daniyal ependi buninggha jawaben mundaq dédi: “Qarang, biz xitayning kishilik hoquq xatirisini körmeske salalmaymiz. Peqetla shinjang emes, tibet we xongkong, shundaqla pütkül xitayning omumiy ehwali bizge ayan. Olimpikqa kelsek, biz oxshash köz qarashtiki shériklirimiz bilen ortaq heriket qilsaq, bundaq musabiqilerning nahayiti küchlük tesir yaritidighanliqinimu bilimiz. Nöwette biz olimpik musabiqisi mesilisidiki siyasitimiz we bermekchi bolghan ségnalimizgha munasiwetlik imkaniyetlerge qarap chiqiwatimiz. Bu xitay hökümitining olimpik musabiqisini qollinip turup, özining dölet bashqurush usulini we éghir kishilik hoquq depsendichilikini aqlishigha qarshi turushnimu öz ichige alidu. Biz bu mesile üstide amérika dölet mejlisi, shérik - ittipaqdash döletler we bashqa alaqidar terepler bilen muzakirini dawamlashturuwatimiz.”

Yene bir muxbir Uyghur élida yürgüzülüwatqan mejburiy emgekke qarshi turush üchün amérika hökümitining xitay emeldarliri we organlirigha jaza tedbiri yürgüzgenlikini tilgha élip turup: “Bularning bir paydisi boluwatamdu? amérika yene jaza tedbirlirini dawam qilamdu?” dep soridi. Deniyal ependi buninggha jawab bérip mundaq dédi:

“Biz mumkin bolghan barliq amallarni qilishqa tirishiwatimiz we munasiwetlik kishilerni tépip chiqip jazalashni dawamlashturushni közlewatimiz. Bir paydisini kördünglarmu disingiz, biz buning zor tesirini körduq. Mesilen, xitay hökümiti deslepte bundaq bir ish yüz bériwatqanliqini pütünley inkar qilghan, biraq polattek pakitlar aldida ular buni yoshurup bolalmaydighanliqini bayqap, axiri lagérlarning mewjutluqini étirap qildi. Emdi, néme qiliwatidu disingiz, ular özining qilghanlarni aqlash basquchigha ötti. Ular emdi bu térorluq mesilisiti, bixeterlik mesilisi dégili turdi. Emma dunya buninggha ishenmeydu we biz buning némilikini intayin yaxshi bilimiz. Ular bu milletni, ularning dini, medeniyiti we tarixini öchürüwétimen dewatidu. Buni qobul qilghili bolmaydu. Shunga biz bu mesilide toxtap qalmaymiz. Hazirghiche qilghanlirimizni yéterlik dep qarimaymiz we jazalashqa tégishliklerni jazalashni dawamlashturimiz.”

Deniyal ependi sözide yene xitayning Uyghurlargha qaratqan zulumining azraqmu toxtap qalmighanliqini, eksiche ularning hazir pـütkül rayonni üsti ochuq türmige aylandurghanliqini tekitlidi.

Amérika tashqi ishlar minsitirliqi élan qilghan 2021-yilliq xelq'ara diniy erkinlik doklatida Uyghurlarning mesilisge mexsus sehipe ajritilghan bolup, uningda Uyghurlarning diniy erkinlik ehwalining ötken bir yilda dawamliq nacharlashqanliqi tekitlen'gen. Xitay hökümitining az dégende bir milyondin artuq Uyghurni lagérlargha qamighanliqi, diniy we milliy kimliki seweblik ulargha mejburiy ghayib qiliwétish, siyasiy terbiye, jismaniy qiyin-qistaq, rohiy we jismaniy xorlash, mejburiy tughmas qiliwétish, mejburiy emgekke sélish we uzun muddetlik tutup turush wasitilirini qolliniwatqanliqi pakitliri körsitip bérilgen.

Doklatta gheyriy hökümet teshkilatlirining tutqundiki Uyghurlarning emeliy sanini mölcherdikidin köp dep perez qiliwatqanliqi, tutqundiki yüzligen Uyghur ziyaliylirining, doxtur, zhurnalist, sen'etchi, ilmiy tetqiqatchi, kespiy xadim we bashqa puqralarning aqiwitining melum emesliki, nurghun kishilerning soraq jeryanida ölgenlikige a'it doklatlarning barliqi, xitayning ashkarilinip ketken resmiy höjjiti bolghan “Qaraqash höjjetliri” de xitay hökümitining kishilerni diniy étiqadi seweblik tutqun qilip lagérlargha qamighanliqining qeyt qilin'ghanliqini yézilghan.

Uningda yene munular bayan qilin'ghan: “Qolgha élin'ghan yaki qolgha élin'ghan bashqa nurghun puqralardin bashqa, yüzligen közge körün'gen Uyghur ziyaliyliri, diniy ölimalar, medeniyet erbabliri, doxturlar, zhurnalistlar, sen'etkarlar, akadémiklar we bashqa kespiy xadimlarning iz-dériki éniq emes. Shexslerning soraq qilish, dawalashqa sel qarash we qiynash jeryanida yarilan'ghanliqi sewebidin qaza qilghanliqi toghrisida xewerler bar. Bir Uyghur teshwiqat we yardem teshkilati 2018-yildin bashlap da'irilerning kem dégende 518 Uyghur diniy zat we imamni qolgha alghanliqini xewer qildi.”

Doklatta yene Uyghurlarning mejburiy emgekke sélinishi heqqidimu melumat bérilip: “Uyghur élida 1 milyon 600 minggha yéqin kishining mejburiy emgekke sélin'ghanliqi mölcherlenmektem” diyilgen.

Amérika tashqiy ishlar ministirliqi doklatida xitay hökümitining Uyghurlarning tughush nisbitini pilanliq we meqsetlik halda cheklep, nopus köpiyishini kontrol qilghanliqi, Uyghurlarning öylirige xitaylarni orunlashturup, 24 sa'et nazaretke alghanliqi, Uyghurlarning muqeddes orunlirining buzghunchiliqqa uchrighanliqi, rayondiki texminen 16000 meschitning (omumiy sanning 65 pirsenti) weyran bolghanliqi, 2019-yilida oqush yéshigha toshmighanlarnimu öz ichige alidighan alahezel 900 minggha yéqin balining yataqliq mektep yaki yétim-yésirlar orunlirida yashawatqanliqidek paji'elerni tepsiliy tonushturghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.