Хитай һөкүмитиниң уйғур дияридики сиясий бастуруш һәрикити һәрқайси ахбарат васитилиридин кәң йәр еливатқанда җай-җайлардики авам хәлқни уйғурларниң һазирқи әһвалидин хәвәрдар қилиш мәқситидә түрлүк паалийәтләр оттуриға чиқишқа башлиди. Филадилфийә шәһиридики йәһудий яшлиридин мәт такер уюштурған «ақ-көк 19 һәрикити» әнә шуларниң биридур.
Мәт такерниң билдүрүшичә, бу бир дуняви көләмлик һәрикәт болуп, униңда һәр саһәдики аддий шәһәр хәлқини уйғурларниң әһвалидин хәвәрдар қилиш нишан қилинған икән. У радийомизниң зияритини қобул қилғанда уйғурлар дуч келиватқан паҗиәләр алдида буни аңлиған һәммила кишиниң уйғур болуши лазимлиқини тәкитләп өтти.
«Буниңдин икки айчә илгири уйғурларниң әһвалидин хәвәр таптим. Шу вақиттиму бу тоғрилиқ көп мәлуматлиқ әмәс идим. Шуниң билән 15-июн күни филадилфийә шәһиридә кичик көләмдә бир намайиш уюштурдум. Шу вақитта бир қисим уйғурлар билән тонуштум. Улар мән һаятимда көргән әң есил, аҗайип ақкөңүл инсанлар икән. Шулардин уларниң хитайдики уруқ-туғқанлириға һәмдә достлириға һәтта телефонму қилалмайдиғанлиқини аңлап бәкму ғәзәпләндим. Шуниң билән мән башқичә бир намайиш паалийити тәшкилләйчу, дәп ойлидим. Чүнки биз бу хилдики ишларни унтуп кәткили 70 йилдин ашти. 1930-Йиллиридин башлап гитлер германийәсини бу ишларни қилған. Шу вақиттиму дуня пулға дүм чүшүп, германийә билән өз содисини давам қиливәргән. Шуңа мән ‹ақ-көк 19 һәрикити' ни башлидим. Һазир буни бостонда майсәм давам қиливатиду, явропа вә башқа җайлардиму буни башлиғанлар бар. Қисқиси, немишқа бу башлиған десиңиз, һазир 2-дуня урушидин кейин америка башчилиқида һасил болған дуня тәртивигә 20-әсирдики рәзил вә иплас һадисиләр қайтидин суқунуп кирмәкчи болуватиду.»
Мәт такирниң башламчилиқида 21-июл күни охшаш болмиған бирнәччә чоң шәһәрдә тәңла өткүзүш пиланланған болуп, әнә шуларниң бири 21-июл күни чүштә вашингтон шәһиридә вуҗудқа чиқти. Бу күнки паалийәт вашингтон шәһиридики саяһәтчиләр әң көп келидиған линколн хатирә сарийи алдиға орунлаштурулған болуп, хатирә сарай алдидики йол бойиға уйғур дияридики сиясий вәзийәтниң әң җанлиқ тәсвири болған лагерлар, тутқун, аиливи җудалиқ қатарлиқ темилар бойичә тәйярланған һәқиқий сүрәтләр көргәзмиси қатар тизилған иди. Шуниң билән биргә хитай һөкүмитиниң зор тутқун паалийитидә из-дерәксиз ғайиб болған йүзлигән уйғур сәрхиллириниң қисқичә тәрҗимиһали вә сүрәтлири болса нөвәттики уйғур җәмийитиниң қандақ бир зор кризисқа петип қеливатқанлиқини җанлиқ намаян қилип бәрмәктә иди. Вашингтон шәһиридә кәм көрүлидиған пәвқуладдә иссиққа қаримастин уйғур паалийәтчиләр үн-тинсиз рәвиштә уйғурларниң нидасини өткән-кәчкәнләрниң нәзиригә сунмақта иди.
Бу қетимқи паалийәтни тәшкилләшкә йеқиндин ярдәмдә болған уйғур паалийәтчиләрдин тумарис алмас паалийәт һәққидә мәлумат берип, бүгүнниң өзидә америкидики вашингтон, бостон, филадилфийә вә сан-франсиско қатарлиқ төт шәһәрдә «ақ-көк 19 һәрикити» паалийитиниң тәңла өткүзүлүватқанлиқини билдүрди.
Америкидики уйғур паалийәтчиләрдин рошән аббасму айрим зияритимизни қобул қилип, «ақ-көк 19 һәрикити» арқилиқ алди билән вашингтон шәһиридики авамға уйғурлар һәққидә йүзәки болсиму бир чүшәнчә бериш нишан қилинғанлиқини ейтти.
Мәзкур паалийәттә линколн хатирә сарийиниң қаидисигә риайә қилинип шоар товланмиди, сәп болуп намайиш қилинмиди. Америка уйғур бирләшмисиниң рәиси елшат һәсән бу хилдики «сүкүт» шәклини алған паалийәт һәққидә мәлумат берип, буниңму дава йолидики бир васитә болидиғанлиқини билдүрди.
Бу қетимқи паалийәткә қатнишиш үчүн алайитән балтимор шәһиридин кәлгән қирғизистан уйғурлиридин илшат өзиниң уйғурларниң бешиға еғир күн келиватқанда бу паалийәткә қатнишишни өзигә мәҗбурийәт дәп қариғанлиқини тәкитләп мундақ деди:
«Мән бүгүн бу йәргә уйғур хәлқимни қоллашқа кәлдим. Бу хитай һөкүмитигә вә униң уйғурларға йүргүзүватқан сиясәтлиригә қарши бир күрәш. Һазир уйғурлар вә башқа қериндаш түркий милләтләр наһайити чоң бир тирагедийәгә дуч кәлмәктә. Мундақчә дегәндә биз 21-әсирдә туруп бир чоң қирғинчилиққа шаһит болмақтимиз. Шуңа бу әһвалларни дуняға билдүрүшимиз лазим. Болупму шәрқий түркистандики уйғурларниң бешиға немә күнләр келиватқанлиқини, уларниң б д т ға охшаш тәшкилатлардин ярдәм сораватқанлиқини, уйғурларниң ярдәмгә вә қоллашқа моһтаҗ икәнликини уқтурушимиз лазим. Шуңа мән өзүмниң уларни қоллайдиғанлиқимни билдүрүш үчүн бу йәргә кәлдим.»
«Ақ-көк 19 һәрикити» гә йеқиндин аваз қошқанларниң бири қатарида полшаниң познан шәһиридә ялғуз кишилик намайиш қиливатқан мартийна кокоткивични көрситиш мумкин. Шу җайдики бир мәктәптә финланд вә венгир тиллиридин дәрс бериватқан мартийна өзиниң немә үчүн «ақ-көк 19 һәрикити» гә аваз қошқанлиқини сөзләп келип, шу җайдики авам хәлққә уйғурлар дуч келиватқан паҗиәләрни чүшәндүрүшниң муһимлиқини тәкитләп өтти.
«Мениң бу ишларни қилишимға түрткә болған бирнәччә сәвәбтин бу паалийәтни мениң шәхсий һаятимниң бир қисми болуп кәтти, десәмму болиду. Өзүмни елип ейтсам мән сап полша нәслидин, дәп кесип ейталаймән. Әмма һазир уйғурлар дуч келиватқан һадисиләр мән үчүн худди бизниң аилимизниң бешиға кәлгән күлпәткә охшап қалди. Буниң биринчи сәвәби, мән мусулман. Бу мән үчүн бәкму муһим бир амил һесаблиниду. Чүнки мән әң дәсләп түркий хәлқләрниң мәдәнийити вә тилини тәтқиқ қилишқа қизиқип кетип кейинчә мусулман болдум. Шуңа диний нуқтидин алғанда уйғурлар дуч келиватқан паҗиә мениң йүрикимни әзди. Иккинчидин мениң тәтқиқат даирәм мушу һадисиләргә четилиду. Шуңа мән бу паалийәтниң бир парчиси болуш қарариға кәлдим. Чүнки полшада авам хәлқ бу ишлардин хәвәрсиз. Мән буларни фейсбок арқилиқ иҗтимаий таратқуларға чиқарсам бу худди шунчә көп кишиләр билән мушу темида параңлашқандәк болидикәнмән.»
Мәлум болушичә, «ақ-көк 19 һәрикити» 21-июл күни йәнә норвегийә, японийә, голландийә қатарлиқ җайлардиму тәңла өткүзүлгән болуп, шу җайлардики уйғурлар әмәлий паалийәт билән биргә өзлириниң фейсбок сәһипилириниң баш сүритини мәзкур һәрикәтниң намиға өзгәртиш арқилиқ өзлириниң қоллишини ипадилигән.
