Араташ су иншаати қурулуши уйғурларға “бәхт” елип келәмду яки “хирисму”?

Хитай һөкүмитиниң “шәрқниң сүйини ғәрбкә йөткәш”, “шималниң сүйини җәнубқа йөткәш” дегәндәк су қурулуш лайиһәлири қатарида елип берилған “араташ су иншаати қурулуши” һәр саһәдикиләрниң диққитини қозғимақта. Бу су иншаати нөвәттә хитай таратқулирида “җәнубий шинҗаң хәлқиниң иқтисадий вә иҗтимаий тәрәққиятини капаләткә игә қилишта зор нәп йәткүзди” дәп тәшвиқ қилинмақта. Һалбуки, бу саһәдики мутәхәссисләр, хитай җиддий қурулуш елип бериватқан араташ су амбириниң әмәлийәттә зади кимгә һәқиқий түрдә “нәп беридиғанлиқи” һәққидә охшимиған қараш вә пикирләрни  илгири сүрмәктә.

Хитай ахбаратлирида, йиллардин буян бәс-бәстә “шинҗаңдики сәншя қурулуши” дәп тәриплиниватқан “араташ су иншаати системиси” ниң уйғур елиниң җәнубидики ток кәмчиллики мәсилисини азайтип, бу райондики 2 милйон 400 миң кишигә нәп йәткүзгәнлики давраң селинған. “хитай иқтисад тори” ниң 19-авғуст елан қилған бу һәқтики хәвиридә мундақ дейилгән: “уйғур елидики әң чоң су теҗәш қурулуши болған  араташ су иншаати системисиниң тамамлиниши, йәркән дәрясиниң миң йиллиқ кәлкүн вә ойманлиқтики әтиязлиқ қурғақчилиқтин келип чиқидиған су йетишмәслик мәсилисини пүтүнләй һәл қилди. Шинҗаңниң җәнубидики үч вилайәттә ток йетишмәсликни зор дәриҗидә азайтти.” мәзкур хәвәрдә йәнә, йәкән дәряси (зәрәпшан дәряси) ниң баш еқимиға селинған “араташ су иншаати системиси” ниң юқири техникилиқ әқлий иқтидарға игә әвзәлликлири билән дуняда аз көрүлидиған су қурулуш түри икәнлики тилға елинған.   

Ваһаләнки, һазир америкада яшаватқан, илгири японийәдә тәбиий җуғрапийә кәспий бойичә докторлуқ унвани алған мухтәр чоң әпәндиниң қаришичә, “араташ су иншаати қурулуш” түри хитай һөкүмити тәшвиқ қиливатқандәк райондики йәрлик хәлқләргә “пайда” яки “нәп” елип келишниң әксичә, районниң әсирләр бойи давам қиливатқан тәбиий екологийәлик тәңпуңлуқини зор бузғунчилиққа учритидикән.

“шинҗаң гезити” ториниң хәвиригә қариғанда, омумий мәблиғи 10 милярд 986 милйон йүән (тәхминән бир йерим милярдтин артуқ америка доллири) сәрп қилинған “араташ су иншаати қурулуши” ниң пилан лайиһәсидин таки тамамлинишиғичә нәччә он йил вақит кәткән. “хитай иқтисад тори” да ейтилишичә, мәзкур қурулуш түригә нәччә йүз ширкәт қатнашқан болуп, дуня су електир тәрәққият тарихидиму аз учрайдиған “мөҗизиви қурулуш” ниң бири қатарида тилға елинған.

Ваһаләнки, араташ су қурулуши хитай тәшвиқатлирида ейтиливатқандәк “дуняда аз учрайдиған мөҗизивий су қурулуш иншаати” болушиға қаримай, униң уйғур елидәк қурғақ районларниң җуғрапийәсигә елип келидиған екологийәлик бузғунчилиқи мөлчәрлигүсиз икән. Доктор мухтәр чоң әпәнди, “араташ су иншаати системиси”дики аталмиш “су теҗәш вә ток билән тәминләш” қурулуш лайиһәсиниң маһийәттә йәркән дәряси вадисидики деһқанчилиқ районлириниң муһитини еғир дәриҗидә вәйран қилидиғанлиқини  тәкитләп өтти.

“хитай иқтисад тори” да ейтилишичә, “араташ су иншаати системисидики  су амбириниң омумий сиғими 2 милярд 249 милйон куб метир, електир истансисиниң омумий сиғими 755 мегават (MW)  болуп, хитайдики биринчи дәриҗилик зор қурулуш типиға тәвә икән.

Японийәдә тәбиий җуғрапийә пәнлири бойичә докторлуқ унвани алған алған, һазир түркийәдики истанбул айдин университети саяһәт бөлүминиң оқутқучиси болуп ишләватқан доктор гүлмирә бәрдаш ханим, бу һәқтики сөһбитимизгә дахил болди. У сөзидә,  1981-йилиниң бешида дәсләпки тәкшүрүш вә лайиһәләшни башлиған “араташ су иншаати қурулуши” ниң 2011-йили қурулушқа киришкәнликини әскәртип өтти. Униң қаришичә, мәзкур су иншаати қурулуши йәркән дәряси вадисиниң тәбиий су еқимини көрүнәрлик өзгәртип, төвән еқинға баридиған су еқиминиң азийишини кәлтүрүп чиқиридикән, шундақла районниң геологийәлик қурулмисиға еғир тәсир көрситидикән.

Доктор гүлмирә бәрдаш ханим йәнә, хитай һөкүмити зор мәбләғ аҗратқан “араташ су иншаати системиси” ға охшаш чоң типтики су қурулушлири арқилиқ, райондики су мәнбәсини, суниң еқишини вә тарқилишини контрол қилидиғанлиқини тәкитләп өтти.

Униң билдүрүшичә, хитай һөкүмити районниң су байлиқлирини контрол қилиш арқилиқ, дөләт башқурушидики деһқанчилиқ түрлири, карханилар вә йеңи олтурақ районларниң тәрәққиятиға қолайлиқ яритип, хитай өлкилиридики ешинча аһалиниң уйғур елигә көчүрүлүши вә йәрлишишини тезлитишни мәқсәт қилған икән.

Доктор мухтәр чоң әпәндиму бу һәқтики пикрини баян қилип, енергийәгә җиддий еһтияҗлиқ болған хитай һөкүмитиниң “араташ су иншаати қурулуши” арқилиқ, ток ишләпчиқириш, һәтта уни ички хитайға йөткәп ишлитишни мәқсәт қилғанлиқини әскәртип өтти.

Нөвәттә хитай һөкүмити “суни бикарға еқитивәтмәслик, әксичә униңдин үнүм қазиниш” тәк шоар астида юқири техникилиқ вә әқлий иқтидарлиқ васитиләрдин пайдилинип, “араташ су иншаати қурулуши”ни омумйүзлүк ишқа кириштүрүшкә башлиған. Хитай таратқулири бу қурулушниң уйғур елиниң җәнубидики аһалиләргә “ғайәт зор нәп” йәткүзгәнликини тәкитлимәктә. Һалбуки, бу саһәдики мутәхәссисләр, буниң уйғурларға хирис, хитай һөкүмитиниң уйғур елидики мустәмликичилик сиясити вә чегра бихәтәрлики үчүн муһим козир болидиғанлиқини  илгири сүрмәктә.