Шәрқий түрк қағанлиқиға аит зор байқаш: елтәриш қутлуқ қағанниң хатирә дәргаһи байқалған

Мәркизи қазақистандики хәлқара түркий академийәси билән моңғолийә пәнләр академийәсиниң археологийә иниститути һәмкарлишип, моңғолийәниң өтүкән районида археологийәлик қезиш елип барған. Буниң нәтиҗисидә 7-әсирниң ахирлирида қурулған кейинки түрк қағанлиқиниң қурғучиси, бу қағанлиқниң мәшһур қағанлиридин билгә қаған вә көлтегин қағанниң дадиси-елтәриш қутлуқ қағанниң хатирә дәргаһини байқиған.

Мәлум болушичә, бу хатирә дәргаһидин нурғун балбал вә бир қисим таштин ясалған хатирә буюмлар тепилған. Буниңдин сирт йәнә қәдимки түрк тилида йезилған таш пүтүгму тепилған. Моңғолийә пәнләр акадимийәси вә қазақистандики түркий академийәсидин археологийәлик қезишқа қатнашқан археологлар 24-авғуст күни моңғолийә пайтәхти уланбатурда ахбарат йиғини өткүзүп, өтүкән райониниң номгон вадисидин тепилған бу орун елтәриш қутлуқ қағанниң өз вақтида қурулған хатирә дәргаһи икәнликини елан қилған.

Center for the Study of Eurasian Nomads

Археологларниң ейтишичә, 2016-йили башланған археологийәлик қезиш паалийити 2019-йилдин кейин йеңи таҗисиман вируси юқуми сәвәблик бир мәзгил тохтап қалған болсиму, лекин археологийәлик қезиш бу йил 3-айдин башлап қайта әслигә келип, һазирқи байқашқа еришкән. Ахбарат йиғинида археоглар “хатирә дәргаһидин тепилған таш пүтүктики учурларға асаслинип, номгон хатирә дәргаһиниң көк түрк қағанлиқини қайта тирилдүргән көлтегин вә билгә қағанниң дадиси-елтәриш қутлуқ қағанға мәнсуп икәнликидәк йәкүн чиқирилди. Болупму бу хатирә дәргаһи “түрк” сөзи тунҗи қетим тилға елинған көк түрк дәвриниң әң балдурқи язма абидиси, дәп қаралмақта” дәп көрсәткән.

Шу мунасивәт билән биз 25-авғуст бу қетимқи бирләшмә археологийәлик қезишқа йитәкчилик қилған, хәлқара түркий академийәсиниң башлиқи, дархан қидиралини зиярәт қилдуқ. Дархан қидирали бу қетинқи археогийәлик қезишта еришкән байқашларни биз билән ортақлашти.

Center for the Study of Eurasian Nomads

Дархан қидирали мундақ деди: “бу бир мазар әмәс, бу йәр бир хатирә дәргаһидур. Шуңа бу йәрдин йезиқму тепилди. Бу йәрниң һәммә немиси бар, йәни бу йәрдә қоруқланған, хақанға, бүйүк һөкүмдарға тәвә пүтүн бишарәтләр бар. Униң җайлашқан орниму һангай тағлиридур. Бу һунлардин тартип һөкүмдарларниң турушлуқ орни һесаблиниду. Орхун вадисиға наһайити йеқин бир җайда. У йәрдә ‛көк‚ дәп атилидиған, биз ‛тәңриниң теғи‚ дәйдиған тағлар бар. Бурун бундақ кәң вадиларға хатирә орунлар селинатти. Бу җайда 9 хатирә бәлгиси бар. 51 Балбал ташиниң һәммисигә ашина җәмәтиниң тамғиси бесилған. Билгиниңиздәк ашина җәмәтиниң тамғиси һөкүмдарларниң тамғисидур.”

Дархан қидиралиниң ейтишичә, бу йәрдин тепилған таш пүтүктики сөзләр бу орунниң елтәриш қутлуқ қағанға мәнсуп икәнликини көрситип турмақта икән. У мундақ диди: “униңдин сирт таш пүтүктики йезиқ, у йезиқта ‛қутлуқ қаған‚ дегән исим йезилған. ‛түрк‚, ‛тәңриниң оғли‚ вә шуниңға ‍охшаш ибариләр һәм һәрпләрниң һәммиси буниң қутлуқ қағанға аит икәнликини көрсәтмәктә. Астидикиси ташпақа, у йәрдики ширниң чоң таш һәйкили, униң икки балиси. Мениңчә, икки шир балиси көлтекин билән билгә қағанниң симвули болса керәк. Униңдин башқа йәнә нурғун нәрсиләр бар. Мәсилән, олтурған қағанниң һәйкили. Бу һәйкәлниң беши йоқ болсиму, лекин униң қағанға аит икәнлики ениқ. Пәқәт қағанларла униңдәк олтуриду. Булардин сирт йәнә нурғун санда балбаллар бар. Лекин бу балбалларниң беши йоқ, беши бузғунчилиққа учриған. Бу йәрдин таш пүтүкниң тепилиши көлтекин вә билгә қаған таш пүтүклиридин кейинки чоң байқаш, дәп қаралмақта. Чүнки ‛түрк‚ сөзи тунҗи қетим тунюқуқ таш пүтүкидә тилға елинған, дәп қарилатти. Лекин бу тунюқуқтин хели бурун тикилгән пүтүк. Шуңа бу ‛түрк‚ сөзиниң тилға елиниш дәвриниму хели алдиға сүрди. Бу бизниң йезиқ тарихимиз нуқтисидинму муһим болуп, йезиқ тарихимизниму алдиға сүрди.”

Шәрқий көк түрк қағанлиқи милади 630-йиллири таң сулалисиға мунқәрз болуп, 50 йилдәк таң сулалисиниң мустәмликисидә яшашқа мәҗбур болған. Бу җәрянда таң сулалиси түрк қәвмлирини сәддичинниң ичи вә сиртидики җайларға көчүрүп, уларни қаттиқ бесим ‍астида тутқан. Уларни екиспилататсийә қилған вә ассимилатсийә болушқа мәҗбурлиған иди.

Пәқәт елтәриш қутлуқ қаған милади 670-йиллларниң ахирлирида 17 нәпәр чәвандаз билән таң сулалисиға қарши исян көтүрүп, таң сулалисиниң боюнтуруқидин қутулған. У тәхминән милади 681-йили түрк қәвмлирини бирләшштүрп, кейинки түрк қағанлиқиниң асасини салған. Кейинки түрк қағанлиқиниң қағанлиридин көлтекин билән билгә қаған 8-әсирниң дәсләпки йеримида тикилгән мәңгү ташларда, дадиси елтәриш қутлуқ қағанға наһайити юқири баһаларни бәргән.

Center for the Study of Eurasian Nomads

Германийәдики тәтқиқатчи абләт сәмәт әпәнди елтәриш қутлуқ қағанға аит археологийәлик байқашни йеқиндин көзитиватқан һәм униңдин тепилған таш пүтүкни тәтқиқ қиливатқан түркологларниң бири. У 24-авғуст бу һәқтики зияритимизни қобул қилип, елтәриш қутлуқ қағанға аит, дәп қаралған таш пүтүкниң көлтегин мәңгү тешиға алаһидә охшайдиғанлиқини билдүрди.

Абләт сәмәтниң ейтишичә, көлтегин вә билгә қаған мәңгү ташрилиридин қариғанда, елтәриш қаған уларниң чүшәнчиси вә дөләтчилик еңиға чоңқур тәсир көрсәткән вә рол ойниған икән.

Мәлум болушичә, елтәриш қутлуқ қағанға аит, дәп қаралған таш пүтүкниң узунлуқи 70 сантиметир, игизлики 74.5 Сантеметир, қелинлиқи 19 сантиметир болуп, униң бир йүзидә соғдичә йезиқму бар икән. Қазақистандики хәлқара түркий акадимийәсиниң башлиқи дархан қидирали 25-авғуст зияритимизни қобул қилғанда, таш пүтүктики 19 қур хәтниң пәқәт 12 қурини оқуп чиққили болғанлиқини билдүрди.

Дархан қидирали мундақ дәйду: “(бу таш пүтүк) 7-әсирдә тикилгән. Бурунқи мәңгу ташлар 8-әсиргә аит иди. Бу таш пүтүкниң дәври 7-әсиргә узарди. Қутлуқ қаған милади 681-682-йиллири тәхткә чиққан. Бу таш пүтүк униң дәвридә йезилған. Таш пүтүкниң униң дәвридә йезилғанлиқи ениқ… таш пүтүктә ‛елтәриш‚ дегән сөзму учримайду. ‛елтәриш‚ дегән унван униңға кейин берилгәнлики мәлум болмақта. Униң исми ‛қутлуқ‚, таш пүтүктиму ‛қутлуқ‚ дәп аталған. Таш пүтүктә 19 қур хәт бар. Униң бәзилири өчүп кәткән, биз униң 12 қурини оқуп, елан қилдуқ. Бу байқаш хәлқара түрк академийәси билән моңғолийә пәнләр академийәсиниң ортақ тәтқиқат түридур.”

Мутәхәссисләр бу байқашниң бир чоң бошлуқни толдуруп, қәдимқи түрк тарихи тәтқиқатида ноқул хитай тарихий материяллириғила тайинип қалмай, түркләрниң ‍өз тарихй вәсиқилириғиму тайиниши үчүн муһим мәнбә һесаплинидиғанлиқини билдүрмәктә. Германийәдики түрколог абләт сәмәтниң ейтишичә, бу байқашниң уйғурлар үчүн әһмийити чоң болуп, “бүгүнки уйғурлар елтәриш қағанниң түрк қағанлиқини қайта тирилдүрүштин бурунқи һалитини яшимақта” икән.

Мәлум болушичә, елтәриш қутлуқ қағанниң хатирә дәргаһи хитай һөкүмити милйонлиған уйғурларни түрмә, лагерларға қамиған, мәҗбурий әмгәккә салған, уйғур аяллириға қарита туғмас қилиш елип барған, уларниң кимлики, мәдәнийити, тили, тарихини рәт қилип, хитай җәмийитигә ассимилатсийә болушқа мәҗбурлаватқан бир вақитта тепилған.