Xitayning Uyghur diyarini ashliq bazisigha aylandurush chaqiriqining arqisigha némiler yoshurun'ghan?

2022-Yili 12-ayning 28-küni Uyghur aptonum rayonluq partkom kéngeytilgen yighin échip, Uyghur rayonini xitaydiki “Ashliq bazisigha aylandurush” chaqiriqini otturigha qoyghan.

Xitayning “Tengritagh tori” ning bu heqte bergen xewiride déyilishiche, yighinda Uyghur aptonum rayonluq partkomning sékritari ma shingrüy söz qilip, xitay kompartiyesi merkizi kométitining bash sékritari shi jinpingning yéza xizmiti heqqidiki eng yéngi yolyoruqini qet'iy ijra qilishni telep qilghan. U sözide nuqtiliq halda Uyghur rayonining ashliq ishlepchiqirish kölümi we mehsulatlirini ashurup, rayonni xitayning “Ashliq bazisigha aylandurush” ni tekitligen. U, buningdin kéyin ashliq we muhim déhqanchiliq mehsulatliri bilen muqim teminleshni kapaletke ige qilish؛ kentlerni asas qilip, ashliq, yagh, charwa mehsulatliri, organik miwe-chiwe hem köktat ishlepchiqirish miqdarini zor derijide ashurush heqqide körsetme bergen. Shuning bilen bir waqitta yene paxta, toqumichiliq we kiyim-kéchek ishlepchiqirishini yenimu ilgiri sürüshni telep qilghan.

Amérikadiki xitay weziyiti analizchiliridin chikago uniwérsitétining tekliplik proféssori, kishilik hoquq adwokati téng biyaw ependi bu heqte ziyaritimizni qobul qilip, ma shingruyning “Uyghur rayonini ashliq bazisigha aylandurush” chaqiriqining emeliyette xitay ölkilirini ashliq bilen teminleshni meqset qilghanliqini ilgiri sürdi.

Téng biyaw mundaq dédi: “Xitay kompartiyesining shinjangning déhqanchiliq igiligini tereqqiy qildurushtiki asasliq meqsiti, hergizmu yerliklerning, yeni Uyghurlarning turmush parawanliqi üchün emes, belki xitayning bashqa ölkilirini ashliq we déqanchiliq mehsulatliri bilen teminleshni kapaletke ige qilish üchündur.”

Téng biyaw ependining tekitlishiche, bu chaqiriq Uyghurlar yillardin buyan uchrawatqan irqiy qirghinchiliqning téximu küchiyiyidighanliqidin dérek béridiken.

U mundaq dédi: “Bir tereptin, rayonda lagér sheklidiki irqiy qirghinchiliq dawam qiliwatidu. Yene bir tereptin, kompartiye shinjangda déhqanchiliqini tereqqiy qildurush chaqiriqini otturigha chiqiriptu. Shinjangning paxta ishlepchiqirishida nurghunlighan kishiler mejburiy emgekke séliniwatidu. Xelq'aradimu hazir nurghunlighan döletler Uyghurlar uchrawatqan mejburiy emgek mesilisige diqqet qilmaqta. Emma xitay merkiziy hökümitining höjjetliride bu mesililer esla tilgha élinmaydu. Ular her waqit irqiy qirghinchiliq mesilisige da'ir ishlarni tilgha élishtin özini qachuridu. Mana bular shinjangdiki barliq iqtisadiy mesililer we ijtima'i mesililerde qéchip qutulghili bolmaydighan ehwaldur.”

Uyghur diyari uzun yillardin buyan, xitayning énérgiye bazisigha aylandurulghan bolsa, 2017-yildin kéyin milyonlighan Uyghurlar atalmish “Qayta terbiyelesh merkezliri” namidiki yighiwélish lagérlirigha qamilip, ularning bir qismi xitay shirketlirige ötküzüp barilip, erzan emgek küchige aylandurulghan idi.

2020-Yili yilining béshida xitayning wuxen shehridin tarqalghan “Kowid 19” yuqumi tarqalghandin kéyin, xitayda 3 yil dawamlashqan “Yuqumni nölge chüshürüsh” qamali Uyghur diyarida eng qattiq derijide yürgüzüldi. Bolupmu 2022-yili 8-ayda bashlan'ghan axiriqi qamal 4 aygha yéqin dawamliship, qamal astigha élin'ghan xelq éghir acharchiliq azabini tartti, , nurghun kishiler késel we achliqtin ölüp ketti. Hetta bu yil 11-ayning 25-küni ürümchide yüz bergen ot apitide 44 ademning köyüp ölüshidek éghir paji'eler kélip chiqti. Shu sewebtin, pütün xitay miqyasida yuqum qamaligha qarshi naraziliq dolquni kötürülüp, 2022-yili 12-ayning béshida xitayda yuqum qamali bikar qilinishqa bashlidi. Netijide 12-ayning axirigha kelgende, xitayda wirus yuqumi qaytidin yamrap, ademlerning türküm-türkümlep ölüsh paji'eliri yüz bérishke bashlidi.

Uyghur pa'aliyetchiliridin gérmaniyediki weziyet analizchisi enwer exmet ependining qarishiche, mushundaq mezgilde xitay hökümitining “Uyghur rayonini ashliq bazisigha aylandurush” chaqiriqini élan qilinishigha éniq siyasiy meqset yoshurun'ghan iken.

Uning qarishiche, xitayning jenubidiki changjiyang derwa wadisi we sherqiy shimalidiki ashliq ishlepchiqirish rayonlirida kéyinki 30 yilda omumyüzlük sheherlishish we sana'etlishish tézliship, térilghu yerler aziyi'ep, xitayni teminleydighan ashliq menbesi barghanséri aziyip ketken. Ashliq import qilinishqa tayinip qalghan xitay, kowid yuqumi mezgilide yémek-ichmek mesiliside éghir kirizisqa duch kelgen. Uning üstige ukra'ina-rusiye urushi sewebidin xitayning rusiye we ukar'inadin ashliq import qilishimu tesleshken.

Enwer ependining bildürüshiche, ene shu sewebler tüpeylidin nöwette xitay hökümiti Uyghur diyarini ashliq ambirigha aylandurush pilanini tüzgen. Yeni xitayning buningdiki asasliq meqsiti, xitayda yüz bérish éhtimalliqi bolghan ashlq yétishmeslik yaki ashliq qehetchilikining aldini élish üchün iken.

Uning bildürüshiche, xitaydiki 3 yilliq qamalning axiriqi mezgilide, Uyghur diyarida 4 aygha yéqin dawam qilghan qattiq qamal Uyghurlarni éghir acharchiliq azabigha duchar qilghan. Yillardin buyan xitayning énérgiye bazisigha aylandurulghan Uyghur diyari emdilikte xitayning “Ashliq bazisigha aylandurulush” qa yüzlen'gen. Uyghur rayonnning xitayning ashliq bazisigha aylandurulushi, öz yurtida mejburiy halda erzan emgek küchlirige aylandurulghan Uyghurlar üchün éytqanda, téximu éghir qismetlerning bishariti iken.