Atlantik kéngishi: “Xitayning Uyghurlarni nishan qilghan insaniyetke qarshi jinayiti axirlashmidi”

Amérikadiki Uyghur adwokat we pa'aliyetchi reyhan es'et amérikaning nopuzluq aqillar ambarliridin biri bolghan “Atlantik kéngishi” ning yighinida sözlimekte. 2023-Yili 19-séntebir, nyu york.

Amérikining nopuzluq aqillar ambarliridin biri bolghan “Atlantik kéngishi” 25-séntebir küni qisqa bir xulase doklati élan qilip, “Xitayning Uyghurlarni nishan qilghan insaniyetke qarshi jinayitining téxi axirlashmighanliqi” , Uyghurlargha qaritilghan wehshiylikke qarita küchlük bir xelq'ara inkas qayturulmighiche hazirqi sepni saqlash kéreklikini bildürgen.

 “Atlantik kéngishi” ning mezkur doklati, bu organning istratégiyelik dewa qurulushi pirogrammisining 19-séntebir küni nyu-york shehiride ikki chong xelq'araliq kishilik hoquq teshkilati bilen birliship ötküzgen Uyghurlar heqqidiki yighinining xulase doklati hésablinidu. Bu yighin xitayning mu'awin re'isi xen jéngni öz ichige alghan her qaysi dölet we hökümet rehberliri b d t ning yilliq omumi yighinigha qatnishish üchün nyu-york shehirige yighilghan bir waqitta ötküzülgen. Yighinda xitayning qilmishini jawabkarliqqa tartip, “Uyghur xelqi üchün adalet yollirini tépish” muzakire qilin'ghanidi.

 “Atlantik kéngishi” ning körsitishiche, b d t kishilik hoquq aliy komissari ishxanisining “Shinjang doklati” élan qilin'ghinigha bir yildin ashqan bolsimu, lékin Uyghur rayonidiki “Keng kölemlik tutqun, mejburiy emgek, a'ililerning parchilinishi, Uyghur tili, medeniyiti, diniy étiqadi we kimlikining dawamliq basturulushidek mewjut ré'alliq xelq'ara jem'iyetning wehshiylikni toxtitishta, a'ililerni jem qilishta, xitayning insaniyetke qarshi jinayitining jazasiz qélishini ret qilishta téximu köp ishlarni qilishi kéreklikini körsetmekte” iken.

atlanticcouncil.org

 “Iqtisad” zhurnilining aliy muherriri gadiy apstéynning riyasetchilikidiki bu yighinda, amérikadiki Uyghur adwokat we pa'aliyetchi reyhan es'et échilish nutqi sözligen. Yawropa ittipaqining emeldari, amérikaning yer shari jinayi ishlar bash elchisi, gérmaniye diplomati qatarliq kishiler sözge chiqip hökümetlirining Uyghurlar mesilisidiki siyasitini sherhligen. Yighinda yawropa ittipaqi tashqi ishlar komissariyatining köp qirliq mesililer diréktori bélén martinéz korbonél (Belen Martinez Carbonell) xanim, xitayning Uyghur xelqi we bashqa türkiy az sanliq milletlerge qaratqan zulumini yoshurush urunushigha aldanmasliqni tekitligen.

 Bélén martinéz karbonél mundaq dégen: “Bir yildin artuq waqit ötken bolsimu, lékin shinjangning kishilik hoquq weziyitide hazirgha qeder heqiqiy yaxshilinish bolup baqmidi. Emeliyette weziyet yenila intayin jiddiy. Hetta xitay hökümitimu Uyghur we bashqa az sanliq milletlerni basturush we kontrol qilishta téximu chanmaydighan mewhum wasitilerni qollanmaqta. Nöwette, sayahetchilikke oxshash iqtisadi tereqqiyatqa merkezleshkenlikini qeyt qilmaqta. Bu urunushlarni bizni aldap qoymasliqi kérek” .

Bélén martinéz karbonél yene yawropa ittipaqining xitayni b d t kishilik hoquq aliy komissari ishxanisining “Shinjang doklati” diki tewsiyelerge emel qilishqa dawamliq chaqiridighanliqini bildürgen. Uning körsitishiche, yawropa ittipaqi özining bu jehettiki endishilirini bu yil 2-ayda ötküzülgen yawropa-xitay kishilik hoquq diyalogida otturigha qoyghan bolup, buni bu yil chaqirilish aldidiki yawropa-xitay bashliqliri yighinida, shundaqla b d t munberliride dawamliq otturigha qoyidiken. Bélén martinéz karbonél: “Yawropa ittipaqi xitayni b d t kishilik hoquq aliy komissari ishxanisi bilen hemkarlishishqa, jümlidin uning doklatidiki tewsiyelerge hem barliq xelq'ara kishilik hoquq méxanizmlirigha emel qilishqa chaqiridu” dep körsetken.

 Yighinda sözge chiqqan gérmaniye tashqi ishlar ministirliqi asiya-tinch okyan bashqarmisining diréktori pétér lofélhart (Peter Loeffelhartd) , b d t ning doklati ammiwi teshkilatlar we musteqil tetqiqatchilarning deslepki doklatlirini hem shahitlarning sözlirini delillep, xitayning herikiti “Insaniyetke qarshi jinayet teshkil qilishi mumkin” dep xulase chiqarghanliqi, lékin “Qayta-terbiyelesh lagérliri” ning taqalghanliqigha da'ir xewerlerge aldinip qalmasliqni tekitligen.

Pétér lofélhart mundaq dégen: “Biz rayondiki bixeterlik mu'esseselirining azaytilghanliqi we ‛qayta-terbiyelesh‚ lagérlirining taqalghanliqigha da'ir xewerlerge aldinip qalmasliqimiz kérek. Téxi yéqindila xitay rehberliri shinjangdiki qattiq qol siyasitining dawamlashturulidighanliqini qeyt qildi” .

 Pétér lofélhartning tekitlishiche, gherb xitayni Uyghur rayonidiki xalighanche tutqun qilin'ghan barliq tutqunlarni qoyup bérishke dawamliq chaqirishi kérek iken. Pétér lofélhart: “Biz xitayni b d t kishilik hoquq aliy komissari ishxanisi bilen hemkarliship, uning doklatida otturigha qoyulghan shinjangdiki xalighanche tutqun qilin'ghan barliq tutqunlarni qoyup bérish heqqidiki tewsiyesige emel qilishqa chaqirishta dawamliq ching turushimiz kérek” dégen.

 Yighinda amérika tashqi ishlar ministirliqining yer shari jinayi ishlarni bir terep qilish we adalet bash elchisi bet fon shak xanim sözge chiqqanda, b d t kishilik hoquq aliy komissari ishxanisining “Shinjang doklati” rayondiki qorqunchluq depsendichiliklerni ashkarilash, uninggha inkas qayturushning bashlinish nuqtisi, dep qarilishi kéreklikini bildürgen. Uning körsitishiche, xelq'ara jem'iyet xitayni jawabkarliqqa tartishta téximu köp ishlarni qilishi kérek iken.

Fon shak xanim mundaq dégen: “Bu dehshetlik endishilerni ashkarilash we uninggha inkas qayturushta xelq'araning téximu köp ishlarni qilishigha toghra kélidu hem qilishi shert. Bu nuqtidin éytqanda b d t qoghdighuchi we tertipni saqlighuchi süpitide 2-dunya urushidin kéyinki wedisi boyiche alahide muhim rol oynaydu. Döletler herqandaq jaydiki wehshiylikke süküt qilmasliqqa wede bergen. Shuninggha asasen biz b d t kishilik hoquq aliy komissari ishxanisini xitay xelq jumhuriyitining basturush usulida özgirish bolghan teqdirdimu, tekshürüshni dawamlashturushqa chaqirimiz. ”

 Fon shak xanimning körsitishiche, nöwette ular Uyghur rayonida qamaqqa höküm qilin'ghan Uyghurlarning shiddetlik köpiyishidin alahide endishe qilmaqta iken. Fon shak xanim: “Nöwette, bolupmu biz shinjangda uzun muddetlik qamaqqa höküm qilin'ghanlarning shiddetlik köpiyishidin, xususen atalmish ‛qayta-terbiyelesh‚ yaki ‛kespiy terbiyelesh‚ merkezliridin resmiy türmilerge yötkelgenlikige da'ir xewerlerdin endishe qiliwatimiz. ”

Bu yighin xitayning amérika hökümiti we bezi gherb parlaméntlirining özining Uyghurlargha “Irqiy qirghinchiliq” qiliwatqanliqini élan qilishigha qarshi “Shinjangning hékayisini yaxshi sözlesh” herikiti qozghap, omumiy yüzlük diplomatik we teshwiqat hujumi qozghighan bir waqitta ötküzülgen. Yighinda xitay türmisidiki Uyghur tutquni, “Baghdash” torining qurghuchisi ekber es'etning hedisi, adwokat, “Atlantik kéngishi” ning gheyriy resmiy aliy tetqiqatchisi reyhan es'et, xitayning chet'eldiki Uyghurlarni basturushta ularning yurtidiki a'ile ezalirini görüge tutush bilen birge, xelq'ara saqchi teshkilatinimu ishqa séliwatqanliqini bildürgen.

 Reyhan es'et: “Xelq'ara saqchi teshkilati xitay xelq'araliq basturushta qolliniwatqan méxanizmlarning biri. Bizning Uyghur pa'aliyetchi we kishilik hoquq aktiplirimizdin bashqa döletlerge bérish yolida tutqun qilin'ghanlar bar. Marakesh bu xil tutqun qilishlarning bir misali. Bu xelq'ara teshkilatlarning wezipisi insanlarni qoghdash, xelq'ara basturushning bir wasitisi bolush emes bolsimu, lékin xitay bu organlarni keng kölemde qollanmaqta” dégen.

 “Atlantik kéngishi” ning xelq'ara kechürüm teshkilati we kishilik hoquqni közitish teshkilati bilen birliship uyushturghan bu yighini, xitayning qarshiliqigha duch kelgen. “Atlantik kéngishi” ning ashkarilishiche, xitayning b d t da turushluq wekili nurghun döletlerge xet yézip, ularning bu yighin'gha qatnashmasliqini telep qilghan. Xitay wekili xétide bu yighinni uyushturghuchi orunlarning “Nam shöhriti nachar xitaygha qarshi teshkilatlar” ikenliki, ularning shinjang toghrisida “Yalghan we yaman gherezlik uchurlarni tarqitip kelgenliki” ni ilgiri sürgen. “Atlantik kéngishi” diki shu qétimliq yighin xitayning mu'awin re'isi xen jéng 21-séntebir küni b d t omumiy yighinida nutuq sözleshning harpisida ötküzülgen. Xen jéng b d t da sözge chiqqanda yighin zalining sirtida Uyghurlar, tibetler we bashqilar namayish ötküzüp, xitayning lagérlarni taqishi, tutqunlarni qoyup bérishi we basturushni toxtitishini telep qilghanidi.