Австралийә әмәлдари бу дөләтниң уйғур мәҗбурий әмгики мәһсулатлирини чәклишиниң йетәрсиз икәнликини билдүрди

Әмгәк әслиһәлиригә йөткәлгән уйғурлар кархана линийәсидә експорт қилинидиған кийимләрни қатлаватмақта.

Австралийә “муһапизәтчи” гезитиниң бу һәптә елан қилған уйғур мәҗбурий әмгики мәһсулатлириниң австралийәгә кәң көләмлик импорт қилиниватқанлиқиға даир доклати кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң австралийәдики уйғурлар вә австралийә қуллуқ әмгикини чәкләш даирилириниң диққити вә инкасини қозғимақта. Австралийәниң қуллуқ әмгикигә қарши туруш ишлириға мәсул алий әмәлдариниң көрситишичә, “муһапизәтчи” гезити бу һәптә ашкарилиған дәлилләр австралийәниң тәминләш зәнҗиридики заманиви қуллар әмгикигә қарши һазир еливатқан тәдбирлириниң йитәрсиз болғанлиқи, һөкүмәт бу райондики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликиниң еғир маһийитини көздә тутуп, бу җәһәттики хизмитини дәрһал башлиши керәкликини көрсәтмәктикән.

Австралийәниң “муһапизәтчи” гезити бу һәптиниң башлирида бир тәкшүрүш доклати елан қилип, америка һөкүмити тәрипидин уйғур мәҗбурий әмгикигә четишлиқ, дәп қара тизимликкә елинған хитай ширкәтлириниң миңлиған импорт мәһсулатлириниң австралийәгә кириватқанлиқини илгири сүргән. Доклатта, гәрчә америка нурғун хитай ширкәтлиригә уйғур мәҗбурий әмгики сәвәблик җаза қойған болсиму, әмма бу хил мәһсулатларниң австралийәгә импорт қилинишиниң давамлиқ артқанлиқи, һәтта сидней метро әслиһәлириниң парчилириниңму бу ширкәтләргә заказ қилинғанлиқи илгири сүргән.

“муһапизәтчи” гезитиниң қәйт қилишичә, бу гезит австралийәниң учур әркинлик қануниға асасән, американиң җаза тизимликидики 8 хитай ширкитиниң 2020-йилидин бери, австралийә импорт ширкәтлирини мал билән тәминләп келиватқанлиқиға аит таможна декларатсийәсиниң тәпсилий учурлириға еришкән. Доклатта, қара тизимликтики хитай ширкәтлириниң австралийә импорт ширкәтлирини тәминлигән мәһсулат түрлириниң наһайити кәң икәнлики, бу мәһсулатларниң аптомобил батарейәсидин тартип пойиз парчилириғичә, бихәтәрлик әсваблиридин тартип, тетитқу вә йемәклик хуручлириғичә, шундақла лазерлиқ басма машинилириғичә нурғун мәһсулат түрлирини өз ичигә алидиғанлиқи қәйт қилинған.

“муһапизәтчи” гезити еришкән санлиқ мәлуматларда көрситилишичә, америка бу 8 хитай ширкитигә җаза қойғандин кейинму, австралийәниң бу ширкәтләрдин мал импорт қилиши техиму көпийип, 2023-йили әң юқири сәвийәгә йәткән. Бу әһвал деңиз мәһсулатлирини импорт қилиштиму көрүлгән. Австралийәлик деңиз мәһсулати импорт қилғучилири, хитайдики уйғур мәҗбурий әмгикигә четишлиқ деңиз мәһсулати ширкәтлириниң нурғун мәһсулатини киргүзгән.

Австралийә қуллуққа қарши туруш комиссари, сабиқ кеңәш палата әзаси (Chris Evans) крис еванис, 23-январ радийомизға бәргән мәхсус язма баянатида “муһапизәтчи” гезитиниң доклатиға инкас қайтуруп, һөкүмәтниң бу җәһәттики хизмитини дәрһал башлиши, шуниңдәк бу австралийә парламентиниң җиддий һәл қилишиға тегишлик мәсилә икәнликини билдүрди.

Крис еванис мундақ дәйду: “бу һәптә оттуриға қоюлған дәлилләр австралийәниң һазирқи тәминләш зәнҗиридики заманиви қуллуқ хәвпини һәл қилиш усулиниң йетәрлик әмәсликини көрситип бериду. Һөкүмәтниң бу җәһәттики ислаһат вәдиси қарши елинсиму, әмма мәзкур кишилик һоқуқ дәпсәндичиликиниң еғирлиқ дәриҗисини көздә тутқанда, буниң әмәлийлишиш сүрити кишини әндишигә салиду. Мән һөкүмәтни бу хизмәтни дәрһал башлашқа чақиримән.”

Крис еванисниң қәйт қилишичә, нөвәттә австралийә қуллар әмгикини чәкләштә шерик дөләтләрниң арқисида қеливатқан болуп, буни парламент җиддий мәсилә сүпитидә һәл қилиши керәк икән. Баянатта крис еванис: “бизниң ислаһат әндишилиримиз өрләватқан бир пәйттә, австралийәниң хәлқара шериклири техиму күчлүк иҗра қилиш механизмлириға йүзләнмәктә. Бу, ‛заманиви қуллар әмгики қануни‚ ни көздин кәчүрүштә пурсәтни қачуруп қойғанлиқтур. Бу, парламент тәрипидин җиддий мәсилә сүпитидә һәл қилиниши зөрүр болған мәсилә” дәп көрсәткән.

Австралийә “муһапизәтчи” гезитиниң 19-январ елан қилған доклати, тунҗи қетим австралийәниң уйғур мәҗбурий әмгикигә четишлиқ, дәп әйибләнгән хитай ширкәтлиридин импорт қиливатқан таварлириниң түри һәм көлими һәққидә тәпсилий учур берип, австралийәдики уйғурларниң диққити вә инкасини қозғиған.

 “австралийә тәңритағ уйғур аяллири җәмийити” ниң рәиси рамилә чанишеф (Ramila Chanisheff) ниң көрситишичә, австралийә қуллар әмгикини чәкләштә қанун чиқириш билән биллә сиясәтниму тәң күчәйтилиши керәк икән. Лекин у, буниң интайин аста болуватқанлиқини билдүрди. Рамилә чанишеф мундақ дәйду: “қанун чиқириш билән сиясәт тәң күчәйтилиши керәк. Биз өткән қетимқи ‛заманиви қуллуққа қарши туруш қануни‚ ға пикир бериштә, биз 13 тәк тәклип пикир бәргән болсақму, лекин асасән һәммисиниң қобул қилинмиғанлиқини билимән. Улар ялғуз хитайдин әмәс, пүтүн дунядин импорт қилинған мәҗбурий әмгәк мәһсулатлириға қарита тәкшүрүш сияситини күчәйтимиз, дейишиватқан болсиму, әмма буниң наһайити аста болуватқанлиқини билимиз.”

Рамилә чанишефниң қәйт қилишичә, австралийә хитайдин келидиған мәҗбурий әмгәк мәһсулатлириға алаһидә диққәт қилиши керәк, чүнки хитайдин келидиған уйғур мәҗбурий әмгики мәһсулати дөләт һамийлиқидики мәҗбурий әмгәк билән ишләпчиқирилмақта икән. Рамилә чанишеф 23-январ бу һәқтики мәхсус зияритимизни қобул қилғанда мундақ дәйду: “хитайдин келидиған мәҗбурий әмгәк мәһсулатлири дөләт һамийлиқидики мәҗбурий әмгәк билән ишләпчиқирилмақта. Бу, карханиларниң контроллуқидики мәҗбурий әмгәккә охшимайду. Башқа дөләтләрдә әмгәк күчлирини карханилар ишлитиду. Бизниң нәзиримиздики бу ‛һашар‚, хитайда дөләт яки һөкүмәтниң һамийлиқида елип берилмақта. Шуңа, австралийә қуллуққа қарши туруш комиссариниң бу нуқтини көздә тутқан һалда сөзлиши вә һәрикәт қилиши интайин муһим.”

“муһапизәтчи” гезитиниң доклатида қәйт қилинишичә, австралийәгә мал експорт қиливатқан уйғур мәҗбурий әмгикигә четишлиқ ширкәтләр дунядики әң чоң батарейә ишләпчиқириш карханилириниң бири болған “Camel гуруһи чәклик һәссидарлиқ ширкити”, “Chengguang био-технологийә гуруһи”, хитайниң дунядики әң чоң полисиликон ишләпчиқириш карханиси болған “Hoshine (пичан) силикон санаәт чәклик һәссидарлиқ ширкити”, “җихәй йерим өткүзгүч һәссидарлиқ чәклик ширкити” вә “KTK гуруһи” қатарлиқ карханиларни өз ичигә алидикән. Доклатта, санлиқ мәлуматлардин бу ширкәтләрниң ичидики “Camel гуруһи” билән “KTK гуруһи” ниң даимлиқ мал тәминлигүчиләр икәнлики мәлум болғанлиқи көрситилгән.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң билдүрүшичә, бу, австралийәму америкиниң “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” ға охшаш интайин күчлүк бир қанун чиқиришини тәқәзза қилмақтикән. Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати австралийә тармиқиниң директори данейла гавшон (Daniela Gavshon) мундақ дәйду: “австралийә өзиниң қанун чиқириш механизмини күчәйтиш арқилиқ, америка қатарлиқ дөләтләр билән техиму яхши маслишалайду. Америкадики ‛уйғур мәҗбурий әмгәкниң алдини елиш қануни‚ (UFLPA) һазирға қәдәр уйғур мәҗбурий әмгикини һәл қилидиған әң күчлүк иҗра қилиш механизмидур. Күчлүк қануний тәдбирләрниң болмаслиқи австралийәниң униңға шерик болуп қелиш хәвпини ашуриду. ”

 Данейла гавшонниң 23-январ радийомизға бәргән язма баянатида көрситишичә, “муһапизәтчи” гезитиниң доклати австралийәниң мәҗбурий әмгәк мәһсулатлирини сетиш базириға айлинип қелиш хәвпини көрситип бәргән. У, буниң үчүн австралийәниң уйғур мәҗбурий әмгики мәһсулатлириға қарши нишанлиқ чәкләш тәдбирлирини елиши тәләп қилинидиғанлиқини тәкитләйду. Данейла гавшон мундақ дәйду: “лекин техиму илгирилигән һалда, американиң тутқан йолини тутуп, һәрқандақ бир ширкәт шинҗаңдин мәһсулат импорт қилмақчи болса, хитай тәрәпниң бу мәһсулатларниң мәҗбурий әмгәк билән ишләпчиқирилмиғанлиқини испатлишини тәләп қилиштәк нишанлиқ тәдбирләрни йүргүзүш керәк.”

Австралийәниң “заманиви қуллуққа қарши туруш қануни” 2019-йили 1-айдин башлап иҗра қилинишқа башлиған, шундақла йеқинқи 5 йилдин бери униңға бәзи түзитишләр киргүзүлгән болсиму, әмма рамилә чанишеф бу қанунда йәнила нурғун бошлуқларниң барлиқи вә униң уйғур мәҗбурий әмгәк мәһсулатлирини чәкләшкә қадир әмәсликини тәкитлимәктә. Рамилә чаниеф: “бу қанунда бәзи ачқучлуқ һалқилар кәмчил, күчлүк әмәс, шундақла иҗра қилишта нурғун йетәрсизликләр бар. ‛заманиви қуллуққа қарши туруш қануни‚ ниң австралийә қанун чиқириш паалийитиниң бир парчиси болуп келиватқанлиқиға узун вақитлар болған болсиму, әмма униңда нурғун бошлуқ, нурғун өткәлләр бар, хитай өзиниң мәһсулатлирини австралийәгә киргүзүштә буниңдин пайдиланмақта” дәп көрсәтти.

“муһапизәтчи” гезитиниң мәзкур доклати, сабиқ байден һөкүмити 17-январ күни, вәзипидин айрилишиниң ахирқи күнлири, хитайниң 37 ширкитини “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” ниң қара тизимликигә киргүзүшиниң арқисидинла елан қилинған. Буниң билән америка ана вәтән хәвпсизлики министирлиқиниң қара тизимликидики хитай ширкәтлириниң сани 150 кә йәткән. Бу қетим қара тизимликкә киргүзүлгән ширкәтләр хитайниң дунядики әң чоң тоқумичилиқ карханилириниң бири болған “хуафу кийим-кечәк ширкити” вә униң 25 тәминлигүчи тармақ ширкитини өз ичигә алғаниди.

Лекин чәт әл тәтқиқатчилириниң билдүрүшичә, уйғурларниң системилиқ, пиланлиқ һәм кәң көләмлик мәҗбурий әмгәккә тутулғанлиқиға даир рәт қилғусиз дәлилләр болсиму, әмма хитай һөкүмити мәҗбурий әмгәкниң мәвҗутлуқини изчил инкар қилмақта икән. Хитай ташқи ишлар министирлиқи баянатчиси го җякүн өткән чаршәнбә күнидики ахбарат йиғинида, “аталмиш мәҗбурий әмгәк һәққидики әйибләшләр пүтүнләй асассиз” дегән.