B d t da Uyghurlar mesilisi boyiche muxbirlarni kütüwélish yighini ötküzüldi

Muxbirimiz eziz
2019.09.25
BDT-Muxbirlarni-Kutiwelish-Yighini-20190924.jpg 24-Séntebir b d t da échilghan muxbirlarni kütüwélish yighinida, amérika tashqi ishlar ministirliqining asiya we tinch okyan ishlirigha mes'ul yardemchi ministiri déywid stilwél bilen nuri türkel birlikte sahibxaniliq qildi. 2019-Yili 24-séntebir. Nyo-york, amérika.
Photo: RFA

Birleshken döletler teshkilatining nyo-york shehiridiki bash shtabida ötküzülüwatqan eng chong pa'aliyetlerdin 2019-yilliq omumiy kéngesh yighini mezgilide Uyghurlar heqqidiki muhakime yighini échilghandin kéyin dunyaning Uyghurlar uchrawatqan zulumning mahiyiti heqqide belgilik yéngi chüshenchige ige bolghanliqi melum. Shu qétimliq yighin'gha ulapla échilghan muxbirlarni kütüwélish yighini bolsa buni téximu bir baldaq yükseklikke kötürdi.

24-Séntebir küni kechqurun échilghan bu yighin'gha amérika tashqi ishlar ministirliqining asiya we tinch okyan ishlirigha mes'ul yardemchi ministiri déywid stilwél bilen washin'gton shehiridiki adwokat, Uyghur kishilik hoquq qurulushi teshkilati idare hey'itining re'isi nuri türkel birlikte sahibxaniliq qildi. Yighin meydanigha herqaysi memliketlerning ministirliri we bir qisim yuqiri derijilik emeldarliridin bashqa dangliq axbarat wasitilirining muxbirlirimu jem bolghan idi. 

Yighin béshida yardemchi ministir déywid söz élip aldi bilen Uyghurlar nöwette uchrawatqan siyasiy basturushning omumi ehwali heqqide tepsiliy melumat berdi. Bolupmu hazir Uyghurlardin özlirining milliy we diniy kimlikini ipade qilghanliki kishining lagérlargha qamiliwatqanliqini, buni diniy étiqad erkinliki heqqidiki yighinda guwahliq bergen lagér shahiti we bashqa Uyghurlarning bayanliridinmu körüwalghili bolidighanliqini alahide tekitlidi.

Yighinda Uyghurlar mesilisige dunyaning ikki qutupqa bölünüp inkas qayturushi heqqide so'al soralghanda yardemchi ministir déywid mundaq dédi: “Biz bu mesilige tunji qétim inkas qaturuwatqinimiz yoq. Amérika hökümiti özige oxshash oy-pikirdiki 22 dölet bilen alaqiliship, xitayning Uyghurlargha qiliwatqan mu'amilisini qattiq eyiblesh mezmunidiki bir parche mektup élan qilghan idi. Xitay derhal buninggha qarshi 37 döletni heriketlendürüp qarshi mektup teyyarlap chiqti. Emma ashu qarshi mektupqa imza qoyghan döletlerning köpinchisi bügünki yighin'gha qatnashti. Amérika prézidénti sahibxaniliq qilghan tünügünki diniy étiqad erkinliki témisidiki yighindimu Uyghurlar heqqidiki so'al eng muhim salmaqni igilidi. Tashqi ishlar ministirliqidiki pa'aliyetlerdimu Uyghurlar mesilisi asasliq témilardin boluwatidu. Méning bularni tilgha élishimdiki meqsitim shuki, xitay hökümiti hazir Uyghurlar mesilisige köngül bölüshning yalghuz amérika qiliwatqan ish emeslikini, buning pütün dunyaning diqqitide boluwatqan mesile ikenlikini bilishi kérek. Chünki hazir ‚su‛ning témpératurisi rawurus örlewatidu. Bügünki yighinnimu bizge oxshash besh dölet hemkarliship uyushturduq. Biz emdi béyjing bu ishlargha néme deydikin, dep qarawatimiz.”

Shu qatarda “Yaponiye iqtisadi xewerliri” gézitining muxbiri xitay hökümitining “Xu'awéy”, “Xikwizhin” qatarliq wastilardin paydilinip Uyghurlarni nazaret qilishi heqqide toxtilip, amérika hökümitining buninggha qandaq inkas qayturidighanliqini sorighanda adwokat nuri türkel buning addiyla Uyghurlargha qaritilghan hadise emeslikini, belki buning kelgüsidiki adalet we heqqaniyet sotigha qandaq jawab bérish mesilisi ikenlikini bildürdi. 

“Uyghurlar diyarida nazaret döliti berpa qilish yene bir yaqtin xitay téxnika shirketlirini köpligen iqtisadiy menpe'etler bilen temin étip kéliwatidu. Ular hazir nazaret sistémisigha kéreklik üskünilerni dunya miqyasida sétiwatidu. Hökümetler bolsa bu wastilar arqiliq tenqid sadalirini basturuwatidu. Uyghurlar duch kéliwatqan mu'amile yégane hadise emes. Adaletning soti échilghanda her bir dölet buning hésabini béridu. 21-Esirde medeniyet jehettiki yoqitish bilen meshghul boluwatqan bir hakimiyet bilen adettiki soda yosunida sodilishishni dawam ettürüsh ene shuning jümlisige yatidu. Hazir qaraydighan bolsaq bizge melum bolghan uchurlarda az dégendimu 435 neper yuqiri melumatliq Uyghur ziyaliysi ghayib qiliwétilgen. Bularning hemmisi ilmiy we penniy sahelerning eng munewwer serkiliri idi. Téximu muhimi ular Uyghur medeniyiti we milliy miraslirining serxil muhapizetkarliri idi. Biz mushu geplerni qiliwatqinimizda ene shu Uyghur ziyaliylirining biri, dunyagha tonulghan Uyghur alimi tashpolat téyipke ölüm jazasi bérilgenliki hemde bu jazaning pat yéqinda ijra bolushi mumkinliki heqqide gep-sözler boluwatidu. Qisqisi hazir Uyghurning alimliri, pikir yétekchiliri, sen'etkarliri, tenterbiye cholpanliri, diniy yétekchiliri, soda yétekchiliri birdek zamanimizdiki yighiwélish lagérlirigha qamiliwatidu. Bu ishlar silerning étibar bérishinglarni, shuningdek dunyaning qattiq eyiblishini kütüwatidu.”

Yighinda soralghan so'allarning biri yéqinda ashkara bolghan nechche yüz Uyghur mehbusning közliri téngilghan halda melum bir poyiz istansisi arqiliq yötkiliwatqanliqi heqqidiki widiyo hemde buning rast-yalghanliqi heqqide boldi. 

Yardemchi ministir déywid stilwél bu heqte söz qilip, özlirining buni rast, dep qaraydighanliqini bildürdi: “Amérika hökümiti buni körgen hemde buning rast ikenlikini delilligen. Bu qeshqerge yéqin bir jayda bolup, bayatin nuri türkelmu buni tekitlep ötti. Hazir bundaq ishlar u jayda köplep yüz bériwatidu. Emma qiziq yérish shuki, xitay hökümitining Uyghurlarni bu derijide qamash ehwaligha da'ir delil-ispatlarning hazir samandek köp ashkara boluwatqan bolsimu, birleshken döletler teshkilatining térrorluqqa qarshi turush sahesidiki xadimlar shinjanggha tekshürüshke bérip ‛u jayda undaq ishlar yoq iken‚ dep xewer élip kéliwatidu. Derweqe b d t kéyinche bu ehwallar heqqide délighul bolup, u jaygha bir tekshürüsh ömiki ewetip buni testiqlash lazimliqini hés qildi. Emma méning démekchi bolghinim shuki, eger u jayda rastinla héchqandaq ish bolmighan bolsa kishiler u jaygha baralaydighan bolsun. Buninggha xitay ishikni daghdam échip heyranliqtiki kishilerning u jaygha bérishigha hemde rastinila héchnerse bolmighanliqini jezmleshtürüshige yol qoyushi lazim.”

Muxbirlarni kütüwélish yighinidin kéyin biz nuri türkel bilen ayrim söhbette bolduq. U bu qétimqi yighinda alahide tekitlen'gen bir nuqta ötken on nechche yildin buyan xitay hökümitining Uyghurlarni térrorluqqa baghlap eyiblep kelgenlikige qarita “Uyghurlarning térrorluq bilen héchqandaq alaqisi yoq” dégen yekünning küchlük yosunda otturigha qoyulushi ikenlikini bildürdi. 

U bu qétimqi yighinning bashqa yighinlardin qandaq perqi barliqi heqqidiki so'alimizgha qarita “Bu yighindin Uyghurlar mesilisining amérika hökümiti üchün qaysi derijide muhim boluwatqanliqini janliq körüwalghili bolidu” dep qaraydighanliqini bildürdi. 

Washin'gton shehiridiki “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning mudiri ömer qanatmu özining ashundaq qarashqa mayil ikenlikini bildürdi. 

Melum bolushiche, yardemchi ministir déywid stilwél amérika hawa armiyiside 35 yil xizmet qilghan hemde brigada général derijisige érishken kishi iken. Tilshunas, uchquchi hemde herbiy qomandan bolghan déywid stilwél asiya tillirigha, jümlidin xitaychigha pishshiq bolup, 2010-yilidin bashlap amérikaning béyjingdiki bash elchixanisida birnechche yil herbiy wekil bolup ishligen iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.