Б д т ниң хизмәт гурупписи қурбан мамут, әкбәр әсәт, гүлшән аббасниң шәртсиз қоюп берилишини тәләп қилди

Мухбиримиз әркин
2023.04.27
Б д т ниң хизмәт гурупписи қурбан мамут, әкбәр әсәт, гүлшән аббасниң шәртсиз қоюп берилишини тәләп қилди Әкбәр әсәт, гүлшән аббас, қурбан мамут
Photo: RFA

Б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң халиғанчә тутқунға қарши туруш хизмәт гурупписи өткән һәптә тәкшүрүш доклати елан қилип, хитай һөкүмити тәрипидин тутқун қилинғандин бери из -дерики болмиған уйғурлардин атақлиқ журналист қурбан мамут, “бағдаш” ториниң қурғучиси әкбәр әсәт вә дохтур гүлшән аббасниң дәрһал вә шәртсиз қоюп берилишини тәләп қилған. Доклатта қәйт қилинишичә, хитай һөкүмити бу кишиләрни тутқун қилип, уларни әркинликидин мәһрум қилишта, хитайниң ички қанунлириға хилаплиқ қилипла қалмай, хитай һөкүмити өзи имза қойған хәлқара универсал кишилик һоқуқ әһдинамиси вә кишиләрниң адил сотлинишиға алақидар хәлқара өлчәмләргә еғир хилаплиқ қилип, уларниң халиғанчә тутқун қилиниши вә мәҗбурий ғайиб қилинишини кәлтүрүп чиқарған.

Доклатта, хизмәт гурупписиниң “бу, хитайда халиғанчә тутқун қилишниң системилиқ бир мәсилә икәнликини ипадиләйду”, дәп һесаблайдиғанлиқи, “мәлум шәртләр астида, кишиләрни бу хил хәлқара қанунға хилап рәвиштә кәң көләмлик вә системилиқ түрмигә ташлаш яки әркинликидин мәһрум қилишниң инсанийәткә қарши җинайәт тәшкил қилиши мумкинлики” тәкитләнгән.

 Бу б д т хизмәт гурупписиниң хитай һөкүмити уйғурларни кәң көләмлик тутқун қилип, лагер, түрмиләргә қамашқа башлиған 2017-йилдин бери, тунҗи қетим уйғурларға аит мәхсус  түрдә айрим шәхсләр һәққидә  доклат елан қилишидур. Доклатта тәкитлинишичә, хитай һөкүмити бу үчәйләнниң тутқунда икәнликини етирап қилған болсиму, лекин уларниң қолға елиниш сәвәби, шундақла уларниң қәйәрдә икәнликигә аит учурларда ениқсиз болуп, очуқ-ашкара болмиған. Шуңа, хизмәт гурупписи бу әһвални көздә тутуп, уларниң йәнә “мәҗбурий ғайиб қилинғанлиқи” ниму илгири сүргән.

Америкадики адвокат, “бағдаш” ториниң қурғучиси әкбәр әсәтниң һәдиси рәйһан әсәтниң 26-апрел радийомизға билдүрүшичә, б д т хизмәт гурупписиниң бу доклати хитайни җавабкарлиққа тартиш йолидики “чоң илгириләш” икән. У, әкбәр әсәтниң мәсилиси хәлқара қанунниң из-дерәксиз ғайиб қилиш тоғрисидики бәлгилимисигә “толуқ чүшидиғанлиқи” ни билдүрди.

 Б д т кишилик һоқуқ алий комиссари волкер түркниң ишханисиниң қәйт қилишичә, хизмәт гурупписиниң доклати уларниң өткән йили елан қилған “шинҗаң доклати” билән бирдәкликкә игә игә икән. “шинҗаң доклати” да хитайниң уйғур районида “инсанийәткә қарши җинайәт садир қиливатқан болуши мумкинлики” илгири сүрүлгән иди.

 Б д т кишилик һоқуқ алий комиссари ишханисиниң 27-април мухбиримизға әвәткән баянатида мундақ дейилгән: “хизмәт гурупписиниң байқашлири, бизниң хитай хәлқ җумһурийитиниң шинҗаң уйғур аптоном районидики кишилик һоқуқни баһалишимизда оттуриға қоюлған әндишиләр билән бирдәкликкә игә. Түрмигә қамалғанларниң саниниң көпийиши вә муддитиниң узартилиши, әркинликтин мәһрум қилишниң муһим нуқтиси терорлуқ вә <ашқунлиқ> қа қарши туруш намида түрмиләргә йөткәлгәнликини оттуриға қоймақта. Бу аиләрниң уруқ-туғқанлириниң тәқдири вә қәйәрдә икәнликигә аит учурларниң кәмлики билән техиму еғирлашқан. Биз хитай даирилирини тутқунларниң қәйәрдә икәнлики вә әһвалиға даир учурлар билән тәминләшкә, халиғанчә тутқун қилинған вә түрмигә қамалған кишиләрни қоюп беришкә чақиримиз.” 

 Атақлиқ журналист, “шинҗаң мәдәнийити” журнилиниң сабиқ баш муһәррири қурбан мамут 2017-йилиниң башлирида тутқун қилинип, ‍өткән йили униң “сиясий җинайәт” билән 15  йил кесилгәнлики дәлилләнгән. Әкбәр әсәтниң 2016-йили тутқун қилинип, 15 йиллиқ кесилгәнлики, дохтур гүлшән аббасниң 2018-йили тутқун қилинип, 2020-йили 20 йиллиқ кесилгәнлики мәлум болған. Әммә хитай һөкүмити бу делоларниң һечбиридә қануни тәртип, очуқ-ашкара сот вә тутқунларниң ‍өзини ақлаш һәқ-һоқуқлириға әмәл қилмиғаниди.

Америкадики “уйғур һәрикити” тәшкилатиниң мудири, гүлшән аббасниң сиңлиси рошән аббасниң қәйт қилишичә, бу доклат б д т кишилик һоқуқ алий комиссари ‍ишханисиниң өткән йили 8-айда елан қилған доклатидин кейинки уйғурларға аит “‍өрнәк характерлик доклат” икән.

 Рошән аббас 26-апрел радийомизға бәргән баянатида, б д т ниң доклати қурбан мамут, әкбәр әсәт, гүлшән аббасниң паҗиәсигә баһа бәргән болсиму, лекин хитайниң түрмә, лагерлирида харлиниватқан нам-нишансиз милйонлиған уйғурниң тәқдиригә баһа бериши мумкин әмәслики, униң кейинки қәдиминиң  “ хитайниң шәрқий түркистанда ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәт садир қиливатқанлиқини җакарлаш болуши керәклики” ни қәйт қилди.

 Б д т хизмәт гурупписиниң доклатида йәнә қурбан мамут, әкбәр әсәт вә гүлшән аббас үчәйләнниң тутқун қилинишиниң қануни асаси йоқлиқи, буниңда хитай һөкүмити универсал кишилик һоқуқ әһдинамисиниң 6- вә 9-маддилириға хилаплиқ қилғанлиқи, униң йәнә бу кишиләрни  қанунниң қоғдаш сиртида қалдуруп, әһдинаминиң 6-маддисиға, уларниң адил һәм очуқ-ашкара сотлиниш һоқуқиға хилаплиқ қилип, универсал кишилик һоқуқ әһдинамисиниң 10-маддисиға, шундақла уларни уйғур һәм мусулман болғанлиқи үчүн тутқун қилип, әһдинаминиң кәмситмәслик тоғрисидики 2- вә 7-маддилириға хилаплиқ қилғанлиқини билдүргән.

 Доклатта тәкитлинишичә, хизмәт гурупписи хитайниң универсал кишилик һоқуқ әһдинамисиниң 2-, 3-, 6-, 7-, 9- вә 10-маддилириға хилаплиқ қилип, қурбан мамут, әкбәр әсәт вә гүлшән аббасларни әркинликидин мәһрум қилиши “халиғанчә тутқун”ға киридиғанлиқини, бу әһдинаминиң 1-, 3- вә 5- параграплиридики мәзмунларға чүшидиғанлиқини илгири сүргән.

 Адвокат рәйһан әсәтниң ейтишичә, б д т хизмәт гурупписиниң бу доклати хитайниң уйғурларни бастурушта қанунниң қорал сүпитидә қандақ қоллиниватқанлиқиниму көрситип бәргән. Рәйһан әсәт йәнә уйғур районидики зәнҗирсиман бастуруш вә дәпсәндичилик қилмишиниң һәр бир һалқисидики кишиниң җавабкарлиққа тартилиши керәкликини билдүрди.

 Б д т хизмәт гурупписиниң доклатида көрситилишичә, “хитай һөкүмити қурбан мамут, әкбәр, әсәт вә гүлшән аббасниң әһвалини яхшилаш үчүн зөрүр қәдәмләрни  бесиши, уларниң әһвалини тез арида универсал кишилик һоқуқ әһдинамисини өз ичигә алған хәлқаралиқ ‍өлчәмләргә мувапиқлаштуруши керәк” икән.

Доклатта йәнә хитай һөкүмитиниң ‍уларни дәрһал вә шәртсиз қоюп бериш билән бир вақитта, хәлқара өлчәмләргә асасән уларниң зиянлирини төләп бериши, шундақла һөкүмәтниң мустәқил тәкшүрүш елип берип, уларниң һәқ һоқуқиниң дәпсәндә қилинишида мәсулийити бар кишиләрни җавабкарлиққа тартиши тәләп қилинған.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.