B d t ning xizmet guruppisi qurban mamut, ekber eset, gülshen abbasning shertsiz qoyup bérilishini telep qildi
2023.04.27
B d t kishilik hoquq kéngishining xalighanche tutqun'gha qarshi turush xizmet guruppisi ötken hepte tekshürüsh doklati élan qilip, xitay hökümiti teripidin tutqun qilin'ghandin béri iz -dériki bolmighan Uyghurlardin ataqliq zhurnalist qurban mamut, “Baghdash” torining qurghuchisi ekber eset we doxtur gülshen abbasning derhal we shertsiz qoyup bérilishini telep qilghan. Doklatta qeyt qilinishiche, xitay hökümiti bu kishilerni tutqun qilip, ularni erkinlikidin mehrum qilishta, xitayning ichki qanunlirigha xilapliq qilipla qalmay, xitay hökümiti özi imza qoyghan xelq'ara uniwérsal kishilik hoquq ehdinamisi we kishilerning adil sotlinishigha alaqidar xelq'ara ölchemlerge éghir xilapliq qilip, ularning xalighanche tutqun qilinishi we mejburiy ghayib qilinishini keltürüp chiqarghan.
Doklatta, xizmet guruppisining “Bu, xitayda xalighanche tutqun qilishning sistémiliq bir mesile ikenlikini ipadileydu”, dep hésablaydighanliqi, “Melum shertler astida, kishilerni bu xil xelq'ara qanun'gha xilap rewishte keng kölemlik we sistémiliq türmige tashlash yaki erkinlikidin mehrum qilishning insaniyetke qarshi jinayet teshkil qilishi mumkinliki” tekitlen'gen.
Bu b d t xizmet guruppisining xitay hökümiti Uyghurlarni keng kölemlik tutqun qilip, lagér, türmilerge qamashqa bashlighan 2017-yildin béri, tunji qétim Uyghurlargha a'it mexsus türde ayrim shexsler heqqide doklat élan qilishidur. Doklatta tekitlinishiche, xitay hökümiti bu ücheylenning tutqunda ikenlikini étirap qilghan bolsimu, lékin ularning qolgha élinish sewebi, shundaqla ularning qeyerde ikenlikige a'it uchurlarda éniqsiz bolup, ochuq-ashkara bolmighan. Shunga, xizmet guruppisi bu ehwalni közde tutup, ularning yene “Mejburiy ghayib qilin'ghanliqi” nimu ilgiri sürgen.
Amérikadiki adwokat, “Baghdash” torining qurghuchisi ekber esetning hedisi reyhan esetning 26-aprél radiyomizgha bildürüshiche, b d t xizmet guruppisining bu doklati xitayni jawabkarliqqa tartish yolidiki “Chong ilgirilesh” iken. U, ekber es'etning mesilisi xelq'ara qanunning iz-déreksiz ghayib qilish toghrisidiki belgilimisige “Toluq chüshidighanliqi” ni bildürdi.
B d t kishilik hoquq aliy komissari wolkér türkning ishxanisining qeyt qilishiche, xizmet guruppisining doklati ularning ötken yili élan qilghan “Shinjang doklati” bilen birdeklikke ige ige iken. “Shinjang doklati” da xitayning Uyghur rayonida “Insaniyetke qarshi jinayet sadir qiliwatqan bolushi mumkinliki” ilgiri sürülgen idi.
B d t kishilik hoquq aliy komissari ishxanisining 27-april muxbirimizgha ewetken bayanatida mundaq déyilgen: “Xizmet guruppisining bayqashliri, bizning xitay xelq jumhuriyitining shinjang Uyghur aptonom rayonidiki kishilik hoquqni bahalishimizda otturigha qoyulghan endishiler bilen birdeklikke ige. Türmige qamalghanlarning sanining köpiyishi we mudditining uzartilishi, erkinliktin mehrum qilishning muhim nuqtisi térorluq we <ashqunliq> qa qarshi turush namida türmilerge yötkelgenlikini otturigha qoymaqta. Bu a'ilerning uruq-tughqanlirining teqdiri we qeyerde ikenlikige a'it uchurlarning kemliki bilen téximu éghirlashqan. Biz xitay da'irilirini tutqunlarning qeyerde ikenliki we ehwaligha da'ir uchurlar bilen teminleshke, xalighanche tutqun qilin'ghan we türmige qamalghan kishilerni qoyup bérishke chaqirimiz.”
Ataqliq zhurnalist, “Shinjang medeniyiti” zhurnilining sabiq bash muherriri qurban mamut 2017-yilining bashlirida tutqun qilinip, ötken yili uning “Siyasiy jinayet” bilen 15 yil késilgenliki delillen'gen. Ekber esetning 2016-yili tutqun qilinip, 15 yilliq késilgenliki, doxtur gülshen abbasning 2018-yili tutqun qilinip, 2020-yili 20 yilliq késilgenliki melum bolghan. Emme xitay hökümiti bu délolarning héchbiride qanuni tertip, ochuq-ashkara sot we tutqunlarning özini aqlash heq-hoquqlirigha emel qilmighanidi.
Amérikadiki “Uyghur herikiti” teshkilatining mudiri, gülshen abbasning singlisi roshen abbasning qeyt qilishiche, bu doklat b d t kishilik hoquq aliy komissari ishxanisining ötken yili 8-ayda élan qilghan doklatidin kéyinki Uyghurlargha a'it “Örnek xaraktérlik doklat” iken.
Roshen abbas 26-aprél radiyomizgha bergen bayanatida, b d t ning doklati qurban mamut, ekber eset, gülshen abbasning paji'esige baha bergen bolsimu, lékin xitayning türme, lagérlirida xarliniwatqan nam-nishansiz milyonlighan Uyghurning teqdirige baha bérishi mumkin emesliki, uning kéyinki qedimining “ Xitayning sherqiy türkistanda irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet sadir qiliwatqanliqini jakarlash bolushi kérekliki” ni qeyt qildi.
B d t xizmet guruppisining doklatida yene qurban mamut, ekber eset we gülshen abbas ücheylenning tutqun qilinishining qanuni asasi yoqliqi, buningda xitay hökümiti uniwérsal kishilik hoquq ehdinamisining 6- we 9-maddilirigha xilapliq qilghanliqi, uning yene bu kishilerni qanunning qoghdash sirtida qaldurup, ehdinamining 6-maddisigha, ularning adil hem ochuq-ashkara sotlinish hoquqigha xilapliq qilip, uniwérsal kishilik hoquq ehdinamisining 10-maddisigha, shundaqla ularni Uyghur hem musulman bolghanliqi üchün tutqun qilip, ehdinamining kemsitmeslik toghrisidiki 2- we 7-maddilirigha xilapliq qilghanliqini bildürgen.
Doklatta tekitlinishiche, xizmet guruppisi xitayning uniwérsal kishilik hoquq ehdinamisining 2-, 3-, 6-, 7-, 9- we 10-maddilirigha xilapliq qilip, qurban mamut, ekber eset we gülshen abbaslarni erkinlikidin mehrum qilishi “Xalighanche tutqun”gha kiridighanliqini, bu ehdinamining 1-, 3- we 5- paragrapliridiki mezmunlargha chüshidighanliqini ilgiri sürgen.
Adwokat reyhan esetning éytishiche, b d t xizmet guruppisining bu doklati xitayning Uyghurlarni basturushta qanunning qoral süpitide qandaq qolliniwatqanliqinimu körsitip bergen. Reyhan eset yene Uyghur rayonidiki zenjirsiman basturush we depsendichilik qilmishining her bir halqisidiki kishining jawabkarliqqa tartilishi kéreklikini bildürdi.
B d t xizmet guruppisining doklatida körsitilishiche, “Xitay hökümiti qurban mamut, ekber, es'et we gülshen abbasning ehwalini yaxshilash üchün zörür qedemlerni bésishi, ularning ehwalini téz arida uniwérsal kishilik hoquq ehdinamisini öz ichige alghan xelq'araliq ölchemlerge muwapiqlashturushi kérek” iken.
Doklatta yene xitay hökümitining ularni derhal we shertsiz qoyup bérish bilen bir waqitta, xelq'ara ölchemlerge asasen ularning ziyanlirini tölep bérishi, shundaqla hökümetning musteqil tekshürüsh élip bérip, ularning heq hoquqining depsende qilinishida mes'uliyiti bar kishilerni jawabkarliqqa tartishi telep qilin'ghan.