B d t ning Uyghurlar toghrisidiki doklatni élan qilishigha xitayning tosqunluq qilghanliqi ashkarilandi

Xewerlerdin melum bolushiche, chilining sabiq prézidénti, b d t kishilik hoquq kéngishining aliy komissari mishél bachélét 23-may xitaydiki ziyaritini bashlashtin ilgiri, xelq'aradiki yüzlerche kishilik hoquq teshkilatliri birleshme bayanatlar élan qilip hem uning özige mexsus xetler ewetip b d t ning Uyghurlar toghrisida hazirlighan doklatini élan qiliwétip andin ziyaritini bashlashni telep qilishqan. Chünki Uyghurlar uchrawatqan kishilik hoquq depsendichiliklirige a'it bu doklatni hazirlashqa 3 yildin artuq waqit ketken bolup, doklatta xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzgen jinayetlirige da'ir nurghunlighan delil-ispatlarning orun alghanliqi ilgiri sürülgen.

Biraq, mishél bachélét xitayning “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” we “Insaniyetke qarshi jinayet” lirini tekshürimen dep xitaygha we Uyghur diyarigha bérip, bu qirghinchiliqning, bu jinayetning bash jawabkari bolghan shi jinping bilen resimge chüshüp qaytip kelgen. Metbu'atlar shu chaghda “Mishél bachélétning xitay ziyariti b d t ning yüzige qara sürtken, b d t ning obrazini yer bilen yeksan qilghan apet xaraktérlik hadise” dep atashqan. Nurghunlighan kishilik hoquq organliri mishél bachélétqa ghezeblen'gen. Shundaqtimu, “Uning 8-ayning 31-küni wezipisidin ayrilishtin ilgiri, Uyghurlar toghrisida hazirlighan doklatini élan qiliwétish mejburiyiti bar” dep qarashqan. Emma 2021-yili 9-ayda élan qilinishi kérek bolghan doklat hazirgha qeder élan qilinmighan. Seweb néme?

Gérmaniye dolqunliri radiyosining 20-iyul küni roytérs agéntliqining melumatidin neqil alghan “Xitay b d t ning shinjang kishilik hoquq doklatini élan qilishini tosup qalghan” namliq xewiride bayan qilishiche, xitay terep mishél bachélétni xitay ziyariti mezgilide yalghan sehne hazirlap aldapla qalmay, b d t ning Uyghurlar toghrisida hazirlighan doklatini élan qilishighimu tosqunluq qilghan.

Roytérs agéntliqi az dégende 3 döletning b d t da da'imiy turushluq 3 neper diplomatining we b d t kishilik hoquq kéngishining ismini ashkarilashni xalimighan bir neper mutexessisining Uyghurlar toghrisidiki doklatning élan qilinishigha xitayning türlük yollarda qarshi turghanliqini pakitlar bilen teminligenlikini ashkarilighan. Roytérs agéntliqi bu heqte xitayning yazghan bir parche xétining asasiy mezmuninimu qolgha chüshürgen.

B d t diki 4 neper shahitning roytérs agéntliqigha bildürüshiche, xitay diplomatliri bu yil 6-ayda ötküzülgen b d t kishilik hoquq kéngishining 50-nöwetlik yighini mezgilide bir parche xet teyyarlap, bu xetke bezi döletlerning diéplomatliridin imza qoyup, xitayni qollashni telep qilghan. Mezkur xette xitayning jiddiy teleppuzda “Bu doklatqa xitay hökümiti intayin qattiq köngül bölidu, bu doklatni élan qilishni cheklesh kérek” dégenliki yézilghan.

Ushbu xetning mishél bachélétning ishxanisigha munasiwetlik qismida mundaq déyilgen: “Eger shinjang toghrisidiki bahalash doklati élan qilinsa, u kishilik hoquq sahesining siyasiylishishini hem terepler otturisidiki tirkishishni téximu éghirlashturuwétidu, kishilik hoquq kéngishige bolghan ishenchni weyran qilidu, eza döletler bilen kishilik hoquq kéngishi otturisidiki hemkarliqni ziyan'gha uchritidu. Biz aliy komissar xanimdin bundaq bir baha doklatini élan qilmasliqni qattiq telep qilimiz”.

Roytérs agéntliqi xitayning bu xétige zadi qanche döletning diplomatlirining imza qoyghanliqini éniqliyalmighan. Shahitlardin biri, öz dölitining xitayni qollighanliqini bildürgen. Shu qétimqi yighinda 47 dölet Uyghurlarni qollap birleshme bayanat élan qilghan bolsa, 90 din artuq dölet xitayni qollaydighanliqini ipadileshken idi.

Biraq, roytérs agéntliqi b d t din xitayning mexsus mishél bachélétqa qaritip yazghan yene bir parche xétining kopiyesini qolgha chüshürgen bolup, xette mishél bachélét qattiq tenqidlen'gen we uningda “Héchqandaq ijazet bérilmestin tüzüp chiqilghan atalmish shinjang doklati, kishilik hoquq aliy kéngishining mejburiyetlirige éghir derijide xilaptur. Bu aliy komissargha bolghan ishenchkimu dexli yetküzidu” déyilgen.

Xitayning b d t diki türlük oyunlirining shahiti bolghan, köp qétim b d t munberliride Uyghurlar mesilisi heqqide xitay diplomatliri bilen yüzmu yüz tirkeshken d u q re'isi dolqun eysa ependi bu heqte toxtalghanda, roytérs agéntliqining bu netijisining xitayning epti-beshirisining téximu keng échilishigha, xitayning xelq'aradiki obrazining éghir derijide zédilinishige seweb bolidighanliqini tilgha aldi.

Mishél bachélétning xitay ziyaritidin kéyin, xelq'arada uni kishilik hoquq kéngishidiki aliy komissarliq wezipisidin istépa bérishke chaqirish seperwerliki qozghighan we doklatni derhal élan qilishni telep qilghan merkizi washin'gtondiki Uyghur herikiti teshkilatining diréktori roshen abbas xanim bu heqte mundaq dédi: “B d t ning Uyghurlar toghrisidiki doklatini élan qilishigha xitayning tosqunluq qilghanliqini, hetta mishél bachélétning xitaygha sétilghan bolushi mümkinlikini nurghun ademler perez qilghan bolsimu, pakit bolmighanliqi üchün bu heqte pikir qilishtin chékin'gen. Roytérs agéntliqining bügün'ge kelgende buni ispatlap chiqqanliqi chong bir hadise. Kishiler buningdin, b d t ning Uyghurlar toghrisidiki doklatining élan qilinishidin xitayning neqeder alaqzade bolghanliqini körüwalalaydu. Shundaqla irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlirining b d t ning éghzi arqiliq otturigha qoyulushidin xitayning qattiq endishige chüshkenlikini biliwalalaydu. Biz Uyghur herikiti teshkilati bolush süpitimiz bilen mishél bachélét xitay ziyaritini bashlashtin ilgirila, uningdin aldi bilen bu doklatni élan qiliwétishni telep qilghan. Hélihem mishél bachélét 8-ayda wezipisidin ayrilishtin ilgiri doklatni élan qiliwétip, özining kichikkine bolsimu insaniy tuyghugha ige bir shexs bolghanliqini ispatlishini ümid qilimiz”.