Хитай б д т кишилик һоқуқ алий комиссариниң ‍уйғурлар һәққидики доклатни елан қилиштин тосушқа урунмақтикән

Б д т кишилик һоқуқ алий комиссари мишел бачелет(Michelle Bachelet) хитай зиярити җәрянида хитай дөләт рәиси ши җинпиң билән син арқилиқ көрүшкән. 2022-Йили 25-май, бейҗиң.

Хитайниң җәнвәдики дипломатлири б д т кишилик һоқуқ алий комиссарияти ишханисиниң өткән йили тәйярлап, елан қилишни һазирға қәдәр кечиктүрүп кәлгән уйғурлар вәзийити һәққидики доклатини елан қилиштин тосушқа урунмақтикән. Ройтерс агентлиқи 19-июл бәргән бу һәқтики мәхсус хәвиридә, хитай дипломатлириниң б д т кишилик һоқуқ алий комиссари вә бирқисим дөләтләрниң җәнвәдики дипломатлириға хәт йезип, уйғурлар һәққидики доклатни елан қилмаслиқни тәләп қилғанлиқи вә хитайниң тәлипини қоллайдиған дөләтләр арисида имза топлиғанлиқини ашкарилиди.

Ройтерс агентлиқиниң ейтишичә, хитайниң бу һәқтики хетини көргәнләрдин 3 дөләтниң җәнвәдики дипломатлири бундақ бир хәт тапшуруп алғанлиқини дәлиллигән. Б д т кишилик һоқуқ алий комиссари мишел бачелетниң ‍ишханиси өткән йили 10-айда радийомизға доклатниң ахирқи нусхиси тәйяр болғанлиқи вә униң пат йеқинда елан қилинидиғанлиқини билдүргән болсиму, бирақ доклатни елан қилиш һазирға қәдәр изчил кечиктүрүлүп кәлгән.

Болупму, бачелетниң бу йил 5-айниң ахирлири уйғур елидә елип барған зияритидин кейин хитайда өткүзгән ахбарат йиғинида қилған сөзи, кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң қаттиқ тәнқидигә учриған. 50 Тин артуқ уйғур тәшкилати ортақ баянат елан қилип, бачелетниң истепа беришини тәләп қилған. Бачелет кейинрәк җәнвәдә қилған сөзидә өзиниң б д т кишилик һоқуқ алий комиссарилиқ вәзиписини қайта қоғлашмайдиғанлиқи, шундақла “шинҗаң доклати” ни униңдин бурун елан қилишқа вәдә бәргәниди.

Биз 20-июл күни б д т кишилик һоқуқ алий комиссариятиниң ишханиси билән алақилишип, бачелетниң “шинҗаң доклати” ни елан қилиш пиланида өзгириш болған болмиғанлиқи, хитайниң хетини тапшуруп алған-алмиғанлиқи, алған болса бу хәт бачелетниң қарариға қандақ тәсир көрситидиғанлиқлирини соридуқ. Б д т кишилик һоқуқ алий комиссариниң баянатчиси җәримий лавренс шу күни мухбиримизға әвәткән язма баянатида, хитайниң хетигә баһа беришни рәт қилған, әмма доклатниң тәйяр болғанлиқи вә доклатни елан қилиштин бурунқи ахирқи қәдәмләрниң бесилғанлиқини ейтқан.

Баянатта: “доклатниң ахирқи нусхиси тәйяр болди, шундақла елан қилиништин бурунқи ахирқи басқучлар бесилди. Бу, доклат елан қилиништин бурун алақидар әза дөләтниң пикирини елиштәк өлчәмлик басқучни өз ичигә алиду. Мәлум бир мунасивәтлик дөләткә алақидар доклатниң мәзмунини елан қилиништин бурун шу әза дөләт билән ортақлишиш ‍өлчәмлик бир мәшғулат тәртипидур. Доклат алақидар дөләтниң пикир беришигә сунулди. Ишхана доклатниң ахирқи нәшридә пакит маһийитидики пикирләрни әмәлий әкс әттүриду” дейилгән. Баянатта йәнә доклатниң қачан елан қилинидиғанлиқи тилға елинмиған болсиму, әмма бачелетниң өткән айда қилған доклатни вәзиписидин айрилиштин бурун елан қилидиғанлиқи һәққидики баянати нәқил көрситилип, ройтерс агентлиқиниң хәвиридики хитайниң хетигә даир баянатларға баһа бәрмәйдиғанлиқии билдүрүлгән.

Ройтерсниң хәвири америка ташқи ишлар министирлиқиниң диққитини қозғиғанлиқи мәлум. Америка ташқи ишлар министирлиқи 20-июн радийомизға әвәткән язма баянатида, бачелетни доклатни елан қилишқа чақириш билән бир вақитта, бейҗиңниң доклатни тосуш үчүн көрсәткән һәр қандақ урунушиға “наһайити диққәт” қилидиғанлиқини билдүргән.

Баянатта: “биз вә хәлқара җәмийәттики башқилар бир нәччә айдин буян алий комиссарниң ишханиси тәрипидин тәйярланған шинҗаң вәзийитиниң тәпсилати һәққидики доклатни елан қилишқа чақирип кәлдуқ. Алий комиссарниң ишханиси бу доклатниң қисқа вақитта елан қилинидиғанлиқиға көп қетим вәдә бәргән болсиму, әмма йәнила елан қилинмиди. Биз алий комиссарни доклатни кечиктүрмәй елан қилишқа чақиримиз, шундақла бейҗиңниң доклатниң елан қилинишини тосуш үчүн көрсәткән һәр қандақ урунушиға наһайити диққәт қилимиз” дейилгән.

Лекин кишилик һоқуқ көзитиш тәшкилатиниң ейтишичә, хитайниң бу доклатқа қарита бундақ бир мудахилидә болуши “һәйран қаларлиқ әмәс” икән. Хәлқарадики нопузлуқ бу тәшкилатниң хитай ишлири бөлүми директори, доктор софийә ричардсон 20-июл зияритимизни қобул қилип мундақ деди: “әмәлийәттә, биз бу хәтниң түнүгүн кимләргә тарқитилған-тарқитилмиғанлиқини ташқи ишлар министирлиқиға дәлиллитиш вәзийитидә болмисақму, бирақ ройтерс агентлиқи бундақ бир һадисиниң болғанлиқини қәйт қилди. Бәлким һәммидин муһими, хитай һөкүмитиниң б д т системиси ичидә кишилик һоқуқ а‍ли комиссариниң ишханисиға бу доклатни елан қилмаслиқ тоғрисида бесим қилиши һечқачан һәйран қаларлиқ әһвал һесабланмайду. Әслидә, хитай һөкүмити изчил униңға қаритилған һәрқандақ тәнқидни йоқ қилиш, алдини елиш яки рәт қилишқа һәрикәт қилип кәлди. Хитай һөкүмити әһдинамиләрдә бәлгиләнгән мәҗбурийити болсиму, бирақ у хитайдики һәрқандақ кишиниң б д т кишилик һоқуқ системиси билән маслишишини мүмкинсиз қилип қойди. Шуңа, бу наһайити партлаш характерлик хәвәр болсиму, әмма һәйран қаларлиқ әмәс”.

Софийә речардсон йәнә хитай бу доклатниң елан қилинишидин немә үчүн бунчилик қаттиқ биарам болиду, дегән суалимиз һәққидә тохтилип, болупму хитай даирилириниң бу доклатниң елан қилиниши интайин назук бир вақитқа тоғра кәлгәнликидин бәкму хапа икәнликини билдүрди.

Софийә речардсон мундақ дәйду: “бу наһайити яхши бир соал болди. Чүнки, башқа нурғун сиясии системиларда алий комиссарниң ‍ишханиси елан қилған тәнқид характерлик доклатлардики пикирләргә мүрисини чиқирип қойиду. Уларниң униңға бәк кари болуп кәтмәйду, һәтта чатиғиму болмайдиғанлиқини билимиз. Лекин хитай һөкүмити уларниң пәрқлиниду. Тәнқидләргә әсәбий дәриҗидә муамилә қилиду. Уйғур, қазақ вә башқа аз санлиқ милләтләргә қаритилған кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлирини инкар қилишта ишәнгүсиз дәриҗидә паалийәт қилип кәлди. Мениңчә, бәлким улар болупму бу доклатниң елан қилиниш вақтидин бәкму хапа. Чүнки, бу компартийәниң 11-айда чақирилидиған 20-қурултийиға аз қалған бир вақитқа тоғра келиду. Бу, һәргизму ши җинпиң вә униң сиясий иттипақдашлири халайдиған тәшвиқат әмәс”.

Җәнвәдики 3 нәпәр чәтәл дипломати вә бир кишилик һоқуқ мутәхәссисиниң ройтерс агентлиқиға ейтишичә, хитай дипломатлириниң хетидә б д т ниң “шинҗаң доклати” дин “қаттиқ әндишә” қиливатқанлиқи билдүрүлүп, доклатниң елан қилиништин тохтитилиши тәләп қилинғаникән. Җәнвәдики мутәхәссис вә дипломатлар йәнә хитайниң бу хәтни 6-айниң ахирлиридин буян җәнвәдә турушлуқ дипломатлар арисида тарқитип кәлгәнлики, дипломатларниң униңға имза қоюп, хитайға болған қоллишини ипадиләшни тәләп қилғанлиқини билдүргән. Ройтерс агентлиқиниң хәвиридин мәлум болушичә, хитайниң хетидә б д т кишилик һоқуқ алий комиссарияти ишханисиға рәсмий тәһдит салған. Хәттә: “әгәр шинҗаң тоғрисидики баһалаш елан қилинса, бу кишилик һоқуқта сиясийлишишни вә гуруппилар бойичә қутуплишишни күчәйтип, кишилик һоқуқ алий комиссарияти ‍ишханисиниң инавитигә бузғунчилиқ қилиду, шундақла бу әза дөләтләр билән алий комиссарият ‍ишханиси оттурисидики һәмкарлиққа зиян йәткүзиду” дейилгән. Шундақла йәнә “биз алий комиссар ханимни күчлүк рәвиштә бундақ бир баһалаш доклатини елан қилмаслиққа чақиримиз” дәп көрситилгән.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатидики софийә речардсон йәнә хитайниң нурғун мәбләғ аҗритип, б д т кишилик һоқуқ системисиниң хитайдики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлиригә мәркәзлишишини тосупла қалмай, башқа дөләтләрниң кишилик һоқуқ мәсилилиригә мәркәзлишишигиму тосқунлуқ қиливатқанлиқини билдүрүп, хитайниң җавабкарлиққа тартишниң интайин муһим икәнликини қәйт қилди. Софийә речардсон: “бизниң нуқтийнәзиримиздин алғанда б д т кишилик һоқуқ системисиниң хитай һөкүмитини җавабкарлиққа тартип, униң дәпсәндичилик қилмишлирини тәкшүрүши, башқа һәрқандақ бир һөкүмәтни җавабкарлиққа тартип кәлгәндәк униму җавабкарлиққа тартиши интайин муһим” дәп көрсәтти.

Ройтерс агентлиқи б д т кишилик һоқуқ ‍али комиссариятиниң уйғурлар һәққидики доклатни елан қилишиға хитайниң мудахилә қилғанлиқини җәнвәдики мутәхәссис вә дипломатларниң дәлиллигәнликини ейтқан болсиму, лекин хитайниң җәнвәдики дипломатийә вәкили өзлириниң б д т кишилик алий комиссари яки башқа дөләтләрниң дипломатлириға бундақ бир хәт әвәткән-әвәтмигәнликини ейтишни рәт қилған.

Ройтерс агентлиқиниң ейтишичә, хитайниң җәнвәдә турушлуқ вәкилиниң баянатчиси лю йүйин, йеқинда 100 гә йеқин дөләтниң хитайни шинҗаңға мунасивәтлик ишларда қоллиғанлиқи, шундақла “уларниң кишилик һоқуқни баһанә қилип, хитайниң ички ишлириға арилишишни рәт қилғанлиқи” ни билдүргән. Ройтерсниң ейтишичә, нөвәттә хитайниң хетини тапшурувалған қанчә дөләтниң униңға имза қойғанлиқи мәлум әмәс икән. Хәвәрдә, ройтерсниң мухбириға хитайниң хети тоғрисида учур бәргән җәнвәдики дипломатлардин бири өзиниң хитайниң хетигә иҗабий җаваб бәргәнликини ейтқан.