B d t irqiy ayrimichiliqni tügitish komitéti Uyghur élidiki xalighanche tutqun qilin'ghan barliq kishilerni qoyup bérishni telep qildi

B d t gha eza 50 dölet sabiq b d t kishilik hoquq aliy komissari bachélétning bu yil 31-awghust élan qilghan Uyghurlar heqqidiki doklatini qollaydighanliqini bildürgen. 2022-Yili 31-öktebir.

B d t ning “Irqiy ayrimichiliqni tügitish komitéti” intayin küchlük ibariler bilen bayanat élan qilip, xitay da'irilirini Uyghur aptonom rayonidiki qiyin-qistaq, nachar mu'amile, jinsiy zorawanliq, mejburiy emgek, iz-déreksiz ghayib qiliwétish qilmishliri üstidin tekshürüsh élip bérishqa, shundaqla lagér yaki bashqa tutup turush orunliridiki erkinlikidin xalighanche mehrum qilin'ghan barliq tutqunlarni derhal qoyup bérishke chaqirghan.

“Irqiy ayrimichiliqni tügitish komitéti” ning bu bayanati, bir b d t apparatining b d t kishilik hoquq aliy komissari ishxanisining bu yil 31-awghust élan qilghan “Shinjang doklati” din béri élan qilin'ghan küchlük chaqiriqidur.

Bayanatta tekitlinishiche, bu komitét “Atalmish kespiy terbiyelesh merkezliri we bashqa orunlardiki Uyghur hem bashqa musulman az sanliq milletlirini nishan qilghan qiyin-qistaq yaki nachar mu'amile, mejburiy emgek, jinsiy zorawanliq, xalighanche tutqun qilish we bashqa munasiwetlik xorlash shekillirige a'it bayanlardin chöchügen”.

Bayanatta yene mezkur komitétning “Mejburiy köchürüsh, a'ililerni ayriwétish, ijtima'iy alaqisini üzüp tashlap, buning tesirige uchrighan Uyghur we bashqa étnik musulman toplirining alahide iztirap chékishini keltürüp chiqarghan siyaset we emeliy ijra'atlargha a'it bayanlardinmu chöchügenliki” mu tekitlen'gen.

“Irqiy ayrimichiliqni tügitish komitéti” ning bu bayanati mezkur komitétining 22-noyabir küni bashlinip 2-dékabir axirlishidighan 108-qétimliq yighini échiliwatqan bir waqitta élan qilindi. Bu yighinda sabiq b d t kishilik hoquq aliy komissari bachélétning “Shinjang doklati” diki tewsiyelerge emel qilish nuqtiliq mesililerning biri bolghan.

AFP

B d t “Irqiy ayrimichiliqni tügitish komitéti” ning chaqiriqi, b d t ning yéngi kishilik hoquq aliy komissari wolkér türk “Bachélétning doklati” ni dawamliq küchke ige, dep qaramdu? doklattiki tewsiyelerni emelge ashurushqa küchemdu? deydighan halqiliq bir waqitta élan qilindi. Biz shu munasiwet bilen 29-noyabir küni b d t kishilik hoquq aliy komissari wolkér türkning ‍ishxanisigha téléfon qilip, ulardin “Irqiy ayrimichiliqni tügitish komitéti” ning bayanatigha bolghan inkasini soriduq.

Kishilik hoquq aliy komissarining bash bayanatchisi rawina samdasani bayanatqa baha bermeydighanliqi, lékin wolkér türkning “Bachélétning doklati” ni küchke ige, dep qaraydighanliqi, shundaqla unidiki tewisyelerni emeliyleshtürüshke tirishidighanliqini bildürdi.

Rawina samdasani mundaq dédi: “Shundaq, wolkér türk ependi bu doklat toghrisida ashkara söz qildi. Uningdin uning bu doklat heqqide qandaq qilidighanliqi toghrisidiki pilanimu soralghan. U buninggha: ‛bu intayin muhim bir doklat, uningda jiddiy bayqashlar otturigha qoyulghan‚ dédi. U yene ‛biz bu doklattiki küchlük tewsiyelerni'ing emeliylishishi üchün dawamliq heriket qilimiz‚ dédi. Shundaq, u xitay hökümitining bu doklattiki tewsiyelerge emel qilishi üchün uning bilen hemkarlishishning yollirini tépishqa merkezlishidu”.

Bachélétning doklati bu yil 31-awghust élan qilin'ghandin kéyin, xitay doklattiki bayanlarni ret qilip, b d t kishilik hoquq aliy komissari ‍ishxanisi bilen bolghan hemkarliqni toxtatqanliqini jakarlighan. Bachélétning doklati élan qilinip arqidinla b d t kishilik hoquq aliy komissarliqigha teyinlen'gen wolkér türkning, bu doklatqa ige chiqish-chiqmasliqi uning kishilik hoquq aliy komissariliq hayatidiki muhim sinaq bolup qalghanidi. Lékin samdasani xanim, wolkér türkning xitay bilen sözlishish yollirini tépish tirishchanliqigha xitayning qandaq inkas qayturghanliqigha jawab bérishni ret qilghan bolsimu, lékin u kishilik hoquq aliy komissarining xitay bilen bu jehettiki deslepki uchrishishni bashlighanliqini bildürdi.

Rawina samdasani mundaq dédi: “U, uchrishishni bashlap boldi. Lékin sizmu bilgendek aliy komissarning wezipige olturghinigha téxi bir aydin azraq ashti. Biraq shundaqtimu u xitay da'iriliri bilen deslepki uchrishish élip bardi. Uning éytqinidek u uchrishishni dawamlashturup, bu muhim doklattiki tewsiyelerni emeliyleshtürüshke merkezlishidu”.

Rawina samdasani ikki terepning uchrishishlirida doklattiki tewsiyelerni emeliyleshtürüshke da'ir herqandaq bir ijabiy tereqqiyat bolghan-bolmighanliqigha da'ir so'alimizgha: “Bu so'alingizgha men jawab bérelmeslikim mumkin. Chünki, bu xitay terep jawab bérishi kérek bolghan so'al. Biraq biz terepke nisbeten kishilik hoquq aliy komissarini öz ichige alghan bizning ishxanimiz, doklattiki tewsiyelerning emeliylishishi üchün dawamliq heriket qilimiz. Biz éytip ötkendek bu intayin jiddiy bir doklat. Uningdiki tewsiyelerni emeliyleshtürüsh rayonning weziyitini yaxshilashtiki halqiliq amil” dep körsetti.

Lékin kishilik hoquq teshkilatlirining éytishiche, bu komitétning b d t gha eza döletler özlirining irqiy qirghinchiliq we irqiy kemsitishni tügitish ehdinamiliridiki mejburiyitini ada qilishtin özini qachuruwatqan bir waqitta bu chaqiriqni élan qilishi, intayin muhim ehmiyetke ige iken.

Merkizi italiyediki “Himayichilarni mudapi'e qilish teshkilati” ning pa'aliyet diréktori lawra xart (Laura Harth) 29-noyabir ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Komitétning bu mesilini küntertipke élishidin bek xursen boldum. Mesile nahayiti küchlük tilgha élin'ghan. Bu, xitay hökümiti sadir qilghan irqiy qirghinchiliqni jawabkarliqqa tartish arzusi we yolining barliqini körsitidu. Bolupmu eza döletlerge qarita ularning irqiy qirghinchiliq ehdinamisi we irqiy ayrimichiliqni tügitish ehdinamisidiki mejburiyetlirini esletken. Hetta birer xelq'araliq sot buni shundaq atimighan bolsimu, lékin komitétning nurghun hökümetler buninggha qarita pozitsiye bildürüshtin yaki heriket qollinishtin özini qachuruwatqan bir waqitta bu chaqiriqni qilishi intayin muhim”.

Lawra xartning körsitishiche, emdiki nöwet eza döletlerning irqiy kemsitishni komitétidek pidakarliq bilen konkrét heriket qollinishida qalghan. Lawra xart: “Shunga méningche emdiki nöwet eza döletlerning b d t kishilik hoquq méxanizimidek pidakarliq körsitishi, hetta ulardinmu küchlük pozitsiye bildürüp, xelq'ara kishilik hoquq ehdinamiliride ching turushi, ötküzüp bérish kélishimi, shundaqla xitay jama'et xewpsizlik ministirliqi bilen bolghan hemkarliqlarda éhtiyat qilishi kérek. Chünki, xitay jama'et xewpsizlik ministirliqi shinjangda bolghan ishlargha jawabkar. Shunga, shi jinping bilen körüshüshke aldirashning ornigha, xitay emeldarlirigha nishanliq émbargo qoyup, buning boldi qilinmaydighanliqini körsitish kérek”.

B d t “Irqiy ayrimichiliqni tügitish komitéti” ning chaqiriqida yene “Xitay da'irilirining dölet bixeterlik qanuni bilen térrorluqqa qarshi turush qanunini, shundaqla shinjang Uyghur aptonom rayonidiki az sanliq milletler hoquqini közdin kechürüp, irqiy kemsitishning barliq shekillirini tügitish toghrisidiki xelq'ara ehdinamide ‍üstige alghan mejburiyitini ada qilishi telep qilin'ghan. Bayanatta yene xitay da'irilirining, memliket ichi we sirtida otturigha chiqip özlirini qoghdawatqan Uyghur we bashqa étnik musulman toplirigha qarita qorqutush we basturushni derhal toxtitip, Uyghur we bashqa étnik musulman toplirini öz ichige alghan kishilik hoquq depsendichilikining ziyankeshlikige uchrighuchilirigha qarita mesilini muwapiq we ünümlük hel qilish charisi tépishi, shundaqla ulargha tölem tölishi chaqirilghan.