B d t xizmet guruppisi xitaydin Uyghur ayallirini mejburiy tughmas qilishni toxtitishni telep qildi

B d t da ötküzülgen Uyghur ayalliri uchrawatqan zulumlar heqqide guwahliq bérish yighinida d u q ayallar komitétining mudiri zumret´ay erkin(ongda) sözlimekte. 2023-Yili 13-mart, jenwe.

Xitayning Uyghur nopusini kontrol qilish üchün, Uyghur ayallirini tughmas qilishi we Uyghur qizlirini xitay erliri bilen nikahlinishqa mejburlishi, Uyghurlarning milliy mewjutluqigha xiris peyda qilghan idi. Bu mesile xelq'araning diqqet nuqtisini qozghighan bir waqitta, b d t kishilik hoquq kéngishining ayallar ishlirigha mes'ul bir komitéti doklat élan qilip, xitay hökümitidin Uyghur ayallirigha qarita mejburiy tughmas qilish, mejburiy bala chüshürüshni öz ichige alghan kemsitish xaraktérlik mu'amililerning barliq shekillirige xatime bérishini telep qilghan.

B d t kishilik hoquq kéngishi ayallarni kemsitishke xatime bérish komitétining 30-may küni élan qilin'ghan bu doklati we doklattiki tewsiyeler, mezkur komitétining bu yil 12-may küni ötküzülgen xitayning ayallar hoquqi tereqqiyatini qerellik tekshürüsh yighinining xulase doklati bolup hésablinidu.

Xitay 12-may küni ötküzülgen bu qétimliq yighin'gha zor kölemlik bir wekiller ömiki bilen qatnashqan. Yighinda xitay wekiller ömiki b d t tekshürgüchilirining xitayning Uyghur ayallirigha tutqan kemsitish xaraktérlik mu'amilisige da'ir keskin so'allirigha duch kelgen, emma xitay terep özlirining Uyghur ayallirigha tutqan mu'amilisini aqlighan idi.

B d t ayallarni kemsitishke xatime bérish komitétining 30-may élan qilghan doklatida, xitayning rayondiki “Zorlash xaraktérlik pilanliq tughut emeliyitige da'ir shikayetler, mejburiy bala chüshürüsh, mejburiy tughmas qilishni öz ichige alghan bashqa jinsiy zorawanliq shekillirining shinjang Uyghur aptonom rayonida, bolupmu köpinche Uyghurlar olturaqlashqan rayonlarda bezen ten jazasi teshkil qiliwatqan bolushi mumkinliki” tekitlen'gen. Doklatta qeyt qilishiche, “Bu mezkur rayonlarda tughulush nisbiti xitayning bashqa rayonlirigha sélishturghanda jiddiy töwenlep kétishini keltürüp chiqarghan seweblerning biri, dep körsitilmekte” iken. Doklatta xitayning derhal tedbir qollinip, rayondiki pilanliq tughut siyasiti, bala chüshürüsh, tughmas qilish we jinsiy zorawanliqning barliq shekillirige xatime bérishi؛ uning aldini élip, bu xil qilmishlarni jinayet, dep békitishi؛ shundaqla tekshürüsh élip bérip, mes'uliyiti bar shexslerni jawabkarliqqa tartishi telep qilin'ghan.

Bu b d t xizmet guruppisining bu yil 3-aydin béri Uyghurlar heqqide chiqarghan 2-doklati bolup hésablinidu. Bu yil 3-ayda b d t kishilik hoquq kéngishining xalighanche tutqun'gha qarshi xizmet guruppisi doklat élan qilip, xitay hökümitidin zhurnalist we ataqliq muherrir qurban mamut, “Baghdash” torining qurghuchisi ekber eset we doxtur gülshen abbasni qoyup bérishni telep qilghan idi. Amérikadiki “Uyghur herikiti” teshkilatining diréktori roshen abbasning 31-may küni ziyaritimizni qobul qilghanda qeyt qilishiche, b d t ayallarni kemsitishke xatime bérish komitétining doklati, xitayning Uyghur ayallirini xorlishining “Xelq'ara sehnide étirap qilinishi” we “B d t da yéngi bir qedem bésilghanliqi” bildüridiken.

Lékin roshen abbas b d t ning xitaygha tewsiye bérish bilen cheklinip qalmasliqini, xitayning herikitini “Irqiy qirghinchiliq” élan qilishi hem xitayni jawabkarliqqa tartishi kéreklikini bildürdi.

Yuqiriqi doklattiki muhim tewsiyelerning yene biri, nöwette xitay hökümiti Uyghur rayonida keng kölemlik yolgha qoyuwatqan Uyghur qizlirini xitay erlirige öylinishke mejburlash siyasitidur. Doklatta, “Uyghur ayallirigha oxshash barliq étnik, diniy we til ayrimichiliqigha ige az sanliq millet ayallirining jüptini erkin tallishi, ularning toy qilishta erkin we toluq raziliqi élinishqa kapaletlik qilishi, Uyghur ayallirini milletler ara nikahlinishqa mejburlash délolirining hemmisini toluq tekshürüp, buningda hökümet emeldarlirini öz ichige alghan mes'uliyiti bar shexslerni sotlishi we muwapiq jazalishi” telep qilin'ghan.

Xitay hökümiti rayonda 2017-yili bashlan'ghan chong tutqun bilen bir waqitta, Uyghur qizlirining xitay erlirige mejburiy toy qilishini rayondiki muqimliq siyasitining bir parchisi süpitide keng kölemlik yolgha qoyghan. Xitay taratqulirida xitay boytaqlirini “Shinjang” gha bérip, Uyghur qizlirigha öylinishke chaqiridighan élan-sen'etler ochuq-ashkara teshwiq qilishqa bashlighan. Xitay erlirige tégishni ret qilghan Uyghur qizlirining “Radikalliq” bilen eyiblinidighanliqi yaki ata-anisini lagérgha qamash bilen tehdit sélinidighanliqigha da'ir xewerler tarqalghan.

Halbuki, bu xil mejburiy toylishish herikiti Uyghurlarning qattiq naraziliqini qozghapla qalmay, belki chet el tetqiqatchiliriningmu tenqidige uchrighan. Ular xelq'ara jem'iyetning xitaygha bésim ishlitip, mejburiy toylishishni toxtitishini telep qilip kelgen idi.

En'gliye shéféld hallam uniwérsitétining Uyghurshunasliq boyiche nopuzluq tetqiqatchisi deywid tobinning bildürüshiche, xitaydin ibaret kompartiye dölitining Uyghurlarni xitaylar bilen toylishishqa mejburlishi “Bi'ologiyelik irqchiliq” hésablinidiken. U, buningda xitay da'iriliri Uyghurlarni bi'ologiyelik jehettin yoqitishta ularni öltürüp emes, belki toy qilip yoqitishqa ishench baghlighanliqini tekitleydu. Deywid tobin mundaq deydu: “Buning xitay siyasitige élip kelgen eng chong tereplirining biri, xitayning xitaygha bergen resmiy tebirining noqul kona kongzichiliq nuqti'ineziri bolupla qalmay, belki partiye dölitining xitaylar we Uyghurlarni bi'ologiyelik términ arqiliq sherhleydighan bi'ologiyelik irqchiliqtur. Buningda Uyghurlarni bi'ologiyelik yoqitishta ularni öltürüsh arqiliq emes, belki toy qilish arqiliq éritip yoqitip, ularning a'ililiride xitay balilirini peyda qilish we bu arqiliq ularning medeniyitini untuldurushqa ishench baghlanmaqta.”

Deywid tobinning éytishiche, xitayning rayondiki mejburiy toylishish siyasiti uning sherqiy türkistanni xitaylashturush pilanining bir parchisi iken. Deywid tobin mundaq dédi: “Partiye dölitining sherqiy türkistandiki mejburiy toylishish programmisi, uning sherqiy türkistan we bashqa musulman rayonlirini xitaylashturushtin ibaret keng da'irilik pilanining bir parchisini namayan qilidu. Bu bashqa bir medeniyetke singip kirish, bashqa bir medeniyetni qoshuwélish programmisining bir parchisi bolghan kona qéliptiki xitay showinizmidur. U, atalmish tallash obyékti bolghan bashqa medeniyetlerni qalaq, arqida qalghan, muhim emes, shunga bu xil medeniyetlerni tereqqiy qilghan, ilghar xitay medeniyiti qoshuwalsa bolidu, dep qaraydu.”

Lékin roshen abbasning éytishiche, xitayning Uyghur qizlirini xitaylar bilen toy qilishqa mejburlishi, xitayning sherqiy türkistanda yürgüzüwatqan “Irqiy qirghinchiliqining asasliq shekillirining biri” iken.

B d t ayallarni kemsitishke xatime bérish komitétining 30-may élan qilghan doklatida yene xitayning Uyghur ayallirini mejburiy emgekke sélishni toxtitishi we uninggha xatime bérishmu telep qilin'ghan. Doklatta, Uyghur ayallirini mejburiy emgekke sélishni öz ichige alghan mejburiy ishqa orunlashturush tedbirlirini chekleshni, bu xil tedbirlerni derhal toxtitishni, mejburiy emgekke tutulghan barliq ayallarni qoyup bérishni, xizmet orunlirida, bolupmu kespiy maharet we qayta terbiyelesh merkezliride ayallargha jinsiy zorawanliq, parakendichilik salghan shexslerni, jümlidin hökümet emeldarlirini sotlash we jazalash telep qilin'ghan.

Lékin b d t ayallarni kemsitishke xatime bérish komitétining 12-may künidiki yighinida xitay wekiller ömiki xitayning Uyghur ayallirigha ziyankeshlik qiliwatqanliqigha da'ir barliq eyibleshlerni ret qilghan. Uyghur ayallirining xitaylar bilen toy qilishqa mejburliniwatqanliqigha a'it so'allargha Uyghur ayallirining her xil en'ene we diniy kashililardin qutulup, öz iradisi bilen erkin jüp tallishigha yardem qilghanliqini ilgiri sürgen.