Luyisa xanim: “Xitay qandaq tetür teshwiqat élip barsun bu bahalashta öz jinayetliridin qéchip qutulalmaydighanliqigha ümidlik qaraymiz”

“Bir belbagh bir yol” xelq'ara hemkarliq munbirining ikki tereplik yighinidin ilgiri xitay re'isi shi jinping béyjingdiki xelq sariyida birleshken döletler teshkilatining bash katipi antoniyo gutérrés bilen qol éliship körüshken körünüsh, 2019-yili 29-aprél, béyjing

Xitayning kishilik hoquq xatirisi birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq kéngishining uniwérsal qerellik bahalash (UPR) xizmet guruppisi teripidin 2024-yili 23-yanwar seyshenbe küni jenwede bashlinidighan yighinda bahalinip chiqilidu. Bu, xitayning mezkur qerellik bahalashta tötinchi qétim tekshürülüshi hésablinidu. Xitay, 2-féwralghiche ötküzülidighan mezkur yighinda tekshürülidighan 14 döletning biri.

Birleshken döletler teshkilatining torida élan qilin'ghan uchurlargha asaslan'ghanda, kishilik hoquqni uniwérsal qerellik bahalash xizmet guruppisi kishilik hoquq kéngishidiki 47 eza dölettin terkib tapqan bolup, b d t gha eza 193 döletning her biri qatnishish hoquqigha ige iken. Uniwérsal qerellik bahalash xizmet guruppisi 2024-yili 26-yanwarghiche, xitaygha bérilgen tewsiyelerni qobul qilmaqchi. Tekshürülüwatqan dölet tekshürüsh jeryanida otturigha qoyulghan tewsiyelerge qarita meydanini ipadileydighan bolup, melum bolushiche asasliq kishilik hoquq organliri we chet ellerdiki Uyghur, tibet we xongkong teshkilatliri wekilliri bu yighin échilishtin bir qanche kün ilgirila jenwege wekiller ömeklirini ewetip, xitay hökümitining irqiy qirghinchiliqni öz ichige alghan kishilik hoquq depsendichiliklirini ashklarilash üchün her türlük namayish we körgezme pa'aliyetlirini bashlighan. Ular yene jenwede neq meydanda hemde ijtima'iy taratqularda, b d t we xelq'ara jama'etning xitayning insaniyetke qarshi jinayetlirining jawabkarliqini sürüshte qilish hemde jazalash teleplirini otturigha qoymaqta.

Lékin, Uyghurlar we bashqa xitay teripidin kishilik hoquqi depsende qilin'ghan milletler we guruppilar xitayni bu nöwetlik qerellik bahalashning ilgirikidin perqliq bolidighanliqidin ümid kütüwatqan bir waqitta, xitayning xéli ilgirila özining mudapi'e we teshwiqat herikitini her türlük wasitiler bilen bashliwetkenliki melum idi. Xitayning yalghuz hökümet taratquliri arqiliqla emes, belki yuqiri derijilik hökümet we diplomat xadimliri özlirining ijtima'iy taratqu sehipiliridin paydilinip, Uyghur irqiy qirghinchiliqini yalghan'gha chiqirish üchün teyyarlighan “Shinjang yaxshi jay” teshwiqat widiyolirini tushmutushtin tarqitip, küchining bariche teshwiqat élip bériwatqanliqini köreleymiz.

Xitayning pakistandiki elchisi jang xéchingning 20-yanwar özining X tiki shexsiy hésabatida tarqatqan “Shinjang ezeldin yaxshi jay” namidiki qeshqerde ishlen'gen teshwiqat widiyosi bir addiy misal bolalaydu.

Uniwérsal qerellik bahalash birleshken döletler teshkilatining kishilik hoquq méxanizmi bolup, bu, b d t gha eza 193 döletning her 4 yildin 5 yilghiche bolghan kishilik hoquq xatirisini qerellik tekshürüp turushni öz ichige alidu. Buningdin ilgiri xitayning kishilik hoquq weziyitini qerellik bahalash yeni, tekshürüshi ayrim-ayrim halda 2009-, 2013-we yene 2018-yilida élip bérilghanidi.

Bu qétimliq tekshürüsh jeryanida, xitay hökümiti özlirining dölet ichidiki kishilik hoquq weziyitini yaxshilash üchün qollan'ghan heriketlirini ashkara élan qilishi, hemde bashqa döletler otturigha qoyghan kishilik hoquq tewsiyelirige jawab bérishi we ularni qobul qilish-qilmasliqni qarar qilishi kérek.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining xadimliridin luyisa gréw (Louisa Greve) xitayning bu qétimmu mes'uliyitidin yene qéchishning koyida heriket qiliwatqanliqidin heyran qalmighan bolsimu, bezi köz boyash taktikilirining élip kélidighan tesirlirige sel qarashqa bolmaydighanliqini agahlandurup mundaq dédi: “Xitay hökümiti uzun mezgildin buyan nurghun meblegh ajritip tetür teshwiqat qilip kelmekte. Uyghur kishilik hoquq qurulushi bulargha xitayning ‛inkar qilish‚, ‛xata uchur tarqitish‚, ‛kalla yuyush‚ opératsiyesi dep baha bérip kelduq. Hetta buninggha 20 yildin ashti dések bolidu. Hazir qaraydighan bolsaq xitay hemmidin bek sayahetchilik yeni sherqiy türkistan'gha sayahetchilikni bekrek otturigha chiqirish taktikisini qollanmaqta. Xitay sherqiy türkistan nahayiti bixeter we parawan dep teshwiq qilish üchün, yallan'ghan teshwiqatchilirini, ijtima'iy taratqu cholpanlirini, bezi xitay we Uyghurlarni ishqa salmaqta. Bu teshwiqatlarning ichidiki birer süretlik uchur yaki bir widéyo eger melum bireylenning Uyghurlar heqqidiki tunji körgenliri bolsa belki, uninggha ishinip qélish éhtimalliqini yoq déyelmeymiz. Hetta bahalash netijisini békitidighan bezi hökümetlerning qarar élishighimu tesir qilishidin endishe qilimiz. Shunga, xitayning bu xil tetür teshwiqatlirigha qéshi, hazir jenwede Uyghurlar, tibet we xongkongluqlar birleshme pa'aliyetlerni élip barmaqta, b d t xadimliri we bu bahalashqa qatnashqan döletlerni ézilgenlerning awazigha sel qarimasliqi kérek. Biz ularni heqiqetke alahide étibar bérishke chaqirimiz”.

Luyisa xanim “Meyli xitay qandaq tetür teshwiqat élip barsun, bu qétimqi bahalashta uning öz jinayetliridin qéchip qutulalmaydighanliqigha yenila ümidlik qaraydighanliqi” ni otturigha qoyup mundaq dédi:

“Elwette, b d t ning bu qétimliq qerellik bahalash xizmet guruppisi yighinigha tewsiyelerni tapshurush qerelidin burun, Uyghur kishilik hoquq qurulushimu bashqa kishilik hoquqni himaye qilghuchi nurghun teshkilatlar qatarida, Uyghur kishilik hoquq weziyiti we xitayning irqiy qirghinchiliq, mejburiy emgek, diniy erkinlikni basturush jinayetliri pash qilin'ghan doklat hemde birleshme tewsiye teleplirimizni yolliduq. Bu qétim oxshimaydighan yéri shuki, xitayning yéqinqi kishilik hoquq tereqqiyatlirini iz qoghlash we gewdilendürüshte eng nuqtiliq we ret qilghili bolmaydighan eng muhim pakitning özi b d t sabiq kishilik hoquq aliy komissari mishél bachélét Uyghur diyarini özi ziyaret qilip élan qilghan, xitayning Uyghurlar üstidin insaniyetke qarshi jinayet ötküzüwatqanliqini ispatlaydighan doklat. B d t xitayning aldigha, Uyghur irqiy qirghinchiliqi, insaniyetke qarshi jinayetlirining ispatini qoyushi we xitaydin bulargha heqiqiy jawab élishini telep qilimiz”.

Halbuki xitayning yenila özini aqlash üchün tetür teshwiqat tedbirini kücheytip qollinishi kishilik hoquqni himaye qilghuchi teshkilat we Uyghurlarning diqqiti hem bezi endishilirige seweb boluwatqanliqi melum.

Yillardin béri, chet ellerdiki Uyghurlarning özining lagérgha solan'ghan yaki iz-déreksiz yoqap ketken uruq tughqanlirining iz-dérikini sürüshte qilishni telep qilip, b d t munasiwetlik organlirigha minglarche telep xetlirini yollap kéliwatqanliqi melum.

Xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqi qirghinchiliq, insaniyetke qarshi jinayetlirining wasitilik qurbani bolghan, amérikada yashaydighan yash arafat erkin, özining x qatarliq ijtima'iy taratqu betliride, b d t kishilik hoquq komissari wolkér türkning ismini atap turup, dadisi Uyghur zhurnalist erkin tursun'gha oxshash kishilerni untup qalmasliqni telep qilip kelmekte.

Ziyaritimizni qobul qilghan arafat erkin, bu arqiliq özining b d kishilik hoquq kéngishining uniwérsal qerellik bahalash xizmet guruppisidin xitay teripidin bigunah halda qolgha élin'ghan hemde hazirghiche iz-dériki bolmaywatqan dadisigha köngül bölüshni, özining we özige oxshash bashqa Uyghurlarning awazigha qulaq sélishni ümid qiliwatqanliqini, özining xitayni uniwérsal qerellik bahalash axirlashquche her küni bir widiyo tarqitishni toxtatmaydighanliqini bayan qildi.

B d t tor bétidiki höjjetlerde tekitlinishiche, xitayni uniwérsal qerellik bahalap tekshürüshte asas qilghan höjjetler töwendikiche: 1) dölet doklati-tekshürülüwatqan dölet teminligen uchurlar؛ 2) alahide tertip, kishilik hoquq shertnamisi orgini we b d t ning bashqa orunliri dep atalghan musteqil kishilik hoquq mutexessisliri we guruppilirining doklatidiki uchurlar؛ 3) milliy kishilik hoquq apparatliri, rayonluq teshkilatlar we puqralar jem'iyiti qatarliq bashqa menpe'etdarlar teminligen uchurlar

Xitay hökümiti izchil halda b d t da özining Uyghurlar üstidin yürgüzüp xelq'ara jem'iyet teripidin eyibleshke uchrighan jinayitini hetta atalmish “Uyghur wekilliri” ning éghizi arqiliqmu aqlashqa urun'ghanidi. Xitay da'irilirining nöwette Uyghurlarning bextiyar yashawatqanliqini körsitidighan türlük teshwiqatlirini hessilep ashuruwatqanliqi we kücheytiwatqanliqi diqqetke érishmekte.