AP
Б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң 41-нөвәтлик йиғини 24-июн җәнвәдә башланған иди. 12-Июлғичә давам қилидиған бу йиғинниң бүгүнки, йәни 3-июлдики күнтәртипидә дуня уйғур қурултийиниң түр маслаштурғучиси райн бәррий уйғур дияриниң нөвәттики вәзийитини қисқичә тонуштуруш билән биргә б д т баш катипиниң бу мәсилидин изчил өзини қачурғанлиқи вә б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң әркин туниязға охшаш «хитайпәрәс» ләргә районниң вәзийити һәққидә «тәтүр тәшвиқат» елип бериши үчүн сәһнә һазирлап бәргәнликини қаттиқ әйибләп сөз қилған.
Райн бәррий сөзиниң башланмисида әң аввал уйғур дияридин бир милйондин үч милйонғичә уйғурниң хитай һөкүмити тәрипидин «тутуп туруш лагерлири» ға қамалғандин кейин сиясий «меңә ююш» ниң тәсиригә учраватқанлиқини қисқичә чүшәндүргән шундақла бүгүнки заман инсанийәт тарихида йүз бәргән бундақ бир дәпсәндичиликниң б д т вә хәлқара җәмийәтниң диққәт-етибарини техичә йетәрлик дәриҗидә қозғиялмиғанлиқини алаһидә тилға алған.
У сөзидә мундақ дегән: «хитайниң шинҗаң уйғур аптоном районида инсанийәткә қарши җинайәт йүз бәрмәктә. Хитай һөкүмити бир милйондин үч милйонғичә инсанни мәҗбурий йосунда ‹тутуп туруш лагерлири' ға қамиди. Улар сиясий меңә ююш, қаттиқ қийин-қистақ вә еғир дәриҗидики кишилик һоқуқ дәпсәндичилики сәвәблик зәрдаб чекиватиду. Һазирқи заман инсанийәт тарихида йүз бәргән бигунаһ инсанларни әң зор көләмлик тутқун қилиш һадисисини чоқум хәлқара җәмийәт әң муһим мәсилиләр қатарида бир тәрәп қилиду, дәп пәрәз қилишиңиз мумкин. Ечинишлиқ йери, ишлар ундақ болмай кәлди.»
Б д т кишилик һоқуқ комитетиниң алий комиссари мешәл бачилотниң уйғур диярини чәклимисиз зиярәт қилиш тәлипи 2018-йили декабирдин буян хитай һөкүмити тәрипидин изчил рәт қилинип келиватқан бир пәйттә б д т террорлуққа қарши туруш ишханисиниң башлиқи владимир воронкоф бу йил 13-июндин 15-июнғичә хитай пайтәхти бейҗиңда вә уйғур районида зиярәттә болған иди. Буниңға қарита америка ташқи ишлар министирлиқиниң муавин министири җон салливан б д т ниң баш катипи антонийо гутресқа биваситә телефон қилған иди. Җон салливан сөзидә нуқтилиқ қилип, нөвәттә уйғур дияридики уйғур, қазақ, қирғиз вә башқа мусулман милләтләр мисли көрүлмигән бир бастурулушқа учраватқан мәзгилдә б д т ниң террорлуққа қарши туруш ишханиси әмәлдариниң хитайдики бу зияритиниң намувапиқ икәнликини, бу қилмишиниң мәзкур органниң ‹террорлуққа қарши туруш' вә ‹кишилик һоқуқни қоғдаш' җәһәттики инавити һәм нам-шөһритигә дағ тәгкүзидиғанлиқини ейтқан иди.
Дуня уйғур қурултийиниң түр маслаштурғучиси райн бәррий б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң 41-нөвәтлик йиғинида қилған сөзидиму б д т баш катипи антонийо гутресни қаттиқ әйиблигән.
У мундақ дегән: «лагерлар икки йилдин буян мәвҗут, һалбуки, б д т дин буниңға қариши бир әмәлий һәрикәт оттуриға чиқмиди. Б д т баш катипи хитай һөкүмитини инсанийәткә қарши җинайәтлирини тохтитишқа чақиришниң орниға бу мәсилигә сәл қариди яки буниңдин өзини қачурди, һәтта хитайниң ‹бу террорлуққа қарши күрәш намида елинған тәдбирләр' дегән изаһатлирини қобул қилди. Бундақ намувапиқ вә хәтәрлик тәшәббуслар хитайниң қорқунчлуқ кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлирини йошурушиға ярдәм қилиштин башқа нәрсә әмәс.»
Б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң 41-нөвәтлик йиғининиң иккинчи күнидә уйғур вәзийити һәққидә доклат беришкә орунлаштурулған уйғур аптоном районлуқ һөкүмәтниң муавин рәиси әркин тунияз уйғурларниң «җуңго компартийәсиниң рәһбәрликидә шадиман вә бәхтияр» яшаватқанлиқини, хитай һөкүмитиниң уйғур елидә террорлуқ вә радикаллиққа наһайити үнүмлүк қарши туруватқанлиқини, «қайта тәрбийәләш мәркәзлири» арқилиқ «диний радикаллиқ билән юқумланған кишиләрни қутқузуватқанлиқи» ни илгири сүргән иди.
Буниңға қарита америка һөкүмитиниң җәнвәдики бирләшкән дөләтләр тәшкилати вә башқа хәлқаралиқ органларда турушлуқ әлчилики баянат елан қилған иди. Улар баянатида әркин туниязға сөз қилиш пурсити бәргән б д т кишилик һоқуқ кеңишини қаттиқ тәнқидләп, «кишилик һоқуқни әң еғир дәриҗидә дәпсәндә қилғучи дөләтниң вәкилигә өз тәшвиқатини қилидиған сорун һазирлап бәргәнлик кишилик һоқуқ кеңиши үчүн бир номустур,» дегән иди.
Райн бәррийму сөзиниң ахирида мунуларни тәкитлигән: «өткән һәптә райондики инсанийәткә қарши җинайәтләрдә биваситә қоли бар һөкүмәт әмәлдаридин шинҗаңниң муавин рәисигә бу сәһнидә сөз қилиш пурсити берилди. Һоқуқ тәшкилатлири тосулуватқан шараитта, б д т немә үчүн кишилик һоқуқ бузғунчилириға сәһнә һазирлап бериду? б д т әмәлдарлири зиянкәшликкә учриғучиларға ярдәм беришниң орниға, қандақ болуп инсанийәткә қарши җинайәтләргә ‹шерик' болуп, буни актиплиқ билән йошуридиған болуп қалди? бу биздин йирақта болсиму, улар инсан болғанлиқи үчүнла уларниң һаяти вә бихәтәрликигә көңүл бөлүштәк әхлақий зөрүрийәт туйғуси нәгә кәтти? биз ишниң тоғрисини қилидиған җасарәт вә әхлақий пүтүнлүкни тепип болғучә йәнә қанчилиған адәм зәрдаб чекиши вә өлүши керәк?»
Уйғурларға йүргүзүватқан еғир бесим сиясити сәвәблик хәлқаралиқ йиғинларда әйибләшләргә учриған вақитта изчил «бош кәлмәйдиған» хитай вәкиллири бу қетимму райн бәррийниң сөзлиригә қаттиқ инкас қайтурған. Улар дуня уйғур қурултийини «ялған учур тарқитип қутратқулуққа урунған», «б д т ниң низамнамисигә хилаплиқ қилип, кишилик һоқуқ кеңишиниң нам-абруйиға зиян йәткүзгән» дәп әйиблигән.
Хитай вәкили мундақ дегән: «бәзи ‹һөкүмәтсиз тәшкилатлар' асассиз шикайәтлири билән бизгә төһмәт чаплаватиду. Уларниң бу шикайәтлири һәққанийәтниң қоллишиға еришәлмәйду. Бу хитайниң ички сиясити вә әдлийә һоқуқиға арилашқанлиқтур. Җуңго болса бир қанун дөлити, бу йәрдә һечқандақ кишиниң қанунниң чеграсидин чиқип кетишигә йол қоймайду. Өткән һәптә әркин тунияз шинҗаңниң муқим тәрәққияти, дөләтниң бирлики, җәмийәт аманлиқи, диний әркинлик вә кишилик һоқуқниң капалити һәққидә тәпсилий чүшәнчә бәрди. Адаләтпәрвәр адәмләр униң сөзлиридин шинҗаңниң һәқиқий вәзийитини һес қилалайду. ‹Һөкүмәтсиз тәшкилатлар' әзәлдин шинҗаңға берип бақмиған, у йәрниң әһвалидин хәвәрсиз. Шундақ туруп улар әркин туниязға қаршилиқ билдүрүватиду. Уларниң бу қилмиши өзлириниң ялғанчилиқлирини ашкарилап қоюватиду. Улар бу қилмиши арқилиқ б д т ниң низамнамисигә хилаплиқ қилип, кишилик һоқуқ кеңишиниң нам-абруйиға зиян йәткүзүватиду. Җуңго һөкүмити башқа дөләтләрни уларниң алдам-халтисиға чүшүп кәтмәсликкә чақириду.»
Уйғурларниң нөвәттики әһвалиға америкадин башқа йәнә явропа иттипақиму өз әндишисини билдүргән. 21-Қетимлиқ явро-асия кеңиши мәзгилидә явропа иттипақи уйғур дияридики аталмиш «қайта тәрбийәләш лагерлири», көләмләшкән тәқиб системиси вә уйғурларни нишан қилған башқа чәклимиләргә қарита қаттиқ әндишә қилидиғанлиқини ипадә қилған шундақла хитай һөкүмитигә районни б д т кишилик һоқуқ алий комиссари мишәл бачелотқа охшаш мустәқил тәкшүргүчиләр үчүн толуқ ечип бериш һәққидә чақириқ қилған.
