Б д т хитайни “әркинликидин қәстән мәһрум қилинғанларниң һәммисини қоюп бериш” кә чақирған

Мәлум болғинидәк, б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң алий комиссари мишел бачелет(Michelle Bachelet) 2022-йили 31-авғуст вәзиписи ахирлишидиған ахирқи дәқиқидә уйғурларға мунасивәтлик доклатни елан қилип, уйғурлар учраватқан бастурушларниң “инсанийәткә қарши җинайәт шәкилләндүрүши мумкин” ликини җакарлиған иди. Аридин икки йил өткәндә, йәни 2024-йили 27-авғуст б д т кишилик һоқуқ алий комиссарлиқи ишханиси баянат елан қилип, “хитайниң шинҗаңда йәнила нурғунлиған ‛мәсилә бар‚ сиясәтлириниң мәвҗутлуқини оттуриға қойған вә бейҗиңни дәрһал тәдбир қоллинип, әркинликидин қәстән мәһрум қилинғанларниң һәммисини қоюп беришкә чақирған.”

“германийә долқунлири” радийосиниң 28-авғуст елан қилған “б д т шинҗаң сияситини тәнқид қилди, тәйвәнлик тор чолпини хитайниң зор ташқий тәшвиқатиға қетилған дәп гуман қилинмақта” намлиқ хәвәрдә баян қилишичә, б д т кишилик һоқуқ алий комиссарлиқи ишханисидин равина шамдасани 27-авғуст қилған сөзидә алий комиссарлиқ ишханисиниң хитай һөкүмити билән “терроризмға қарши туруш сиясити вә җинайи ишлар әдлийә системиси” қатарлиқ саһәләрдә сөһбәтләр өткүзгәнликини, буниң шинҗаң уйғур аптонум райони вә тибәтниң тинчлиқи, адиллиқи һәмдә хоңкоңниң хәвпсизлики вә кишилик һоқуқ мәсилилирини өз ичигә алидиғанлиқини илгири сүргән.

AP Photo/Moises Castillo

Равина шамдасани мундақ дегән: “болупму шинҗаң мәсилисидә, биз нурғунлиған ‛мәсилә болған‚ қанун вә сиясәтләрниң һелиму мәвҗутлуқини чүшинип йәттуқ. Биз хитай һөкүмитини кишилик һоқуқ нуқтисидин чиқип туруп, дөләт хәвпсизлики вә терроризмға қарши қанун рамкиси үстидин омумйүзлүк тәкшүрүш елип беришқа чақирдуқ. Қийин-қистақ қатарлиқ кишилик һоқуқ таҗавузчилиқи қилмишлири һәққидики әйибләшләрниң толуқ тәкшүрүшләргә моһтаҗ икәнликини тәкитлидуқ.”

Униң баян қилишичә, хитайниң нөвәттики вәзийитидә кишилик һоқуққа даир учурларни игиләш қейинға тохтимақтикән, мунасивәтлик кишиләрму хитайниң өч елишидин қорқуп, б д т хадимлири билән һәмкарлишиштин өзини қачуридикән. Шундақ болушиға қаримай, б д т кишилик һоқуқ алий комиссарлиқи ишханиси хитай һөкүмитини “дәрһал тәдбир қоллинип, әркинликидин қәстән мәһрум қилинғанларниң һәммисини қоюп бериш һәмдә ғайиб болғанларниң кимлики вә ақивитини ашкарилашқа чақирған.”

Д у қ берлин ишханисиниң мудири ғәюр қурбан әпәндиниң илгири сүрүшичә, б д т кишилик һоқуқ алий комиссарлиқи ишханисиниң бу баянати толиму кечиккән вә йетәрлик вәзни йоқ бир баянат һесаблинидикән. Униң тилға елишичә, шундақ болушиға қаримай, уйғурлар мәсилиси украина-русийә уруши вә оттура шәрқтики тоқунушларниң көләңгиси астида қеливатқан, хитайниң б д т дики тәсир күчи зор бесим шәкилләндүрүватқан мушундақ бир вәзийәттә, мәзкур баянатниң елан қилиниши хәлқарада уйғурлар мәсилисиниң йәнә бир қетим күнтәртипкә келишидә түрткилик рол ойнайдикән. У сөзидә йәнә, мәзкур баянатниң уйғурларға аз-тола болсиму үмид беғишлайдиғанлиқини әскәртти.

Норвегийәдики вәзийәт анализчиси бәхтияр өмәр әпәнди бу һәқтә тохталғанда, б д т кишилик һоқуқ алий комиссарлиқи ишханисиниң бу баянатиниң хитайдәк мустәбит бир дөләткә тәсир көрситәлмәйдиғанлиқини, уйғурлар көпрәк өзлириниң әқлий күчигә тайинип һәрикәт қилиши лазимлиқини тилға алди.

“б д т шинҗаң сияситини тәнқид қилди, тәйвәнлик тор чолпини хитайниң зор ташқий тәшвиқатиға қетилған дәп гуман қилинмақта” намлиқ хәвәрдә баян қилишичә, б д т кишилик һоқуқ алий комиссарлиқи ишханиси 2023-йили 2-айдин башлап хитайниң җәнвәдики һөкүмәт хадимлири билән “шинҗаңда чәклимисиз тәкшүрүш елип бериш” тоғрилиқ сөһбәт өткүзүп кәлгән. Бирақ хитай тәрәп буни изчил рәт қилған. Хәлқара кишилик һоқуқ бирләшмиси (ISHR)ниң билдүрүшичә, хитай һакимийити б д т билән һәмкарлашқан яки һәмкарлишишқа тиришқан кишиләргә қарита дәрһал өч елиш тәдбирлирини йолға қойидикән. Хитайниң чегра һалқиған бастурушлири барғансери күчийиватқан болуп, чәт әлләрдики кишилик һоқуқ паалийәтчилири һәм зиянкәшликкә учриғучиларниң авазини боғуш бесими әвҗ алмақтикән.

Хәлқара кишилик һоқуқ бирләшмиси (ISHR) мундақ дегән: “бейҗиңниң шинҗаңдики тәкшүрүп испатланған пакитлиқ җинайи қилмишларни үзүл-кесил һәл қилишни рәт қилиши әҗәблинәрлик әмәс. Хитайниң шинҗаңдики милйонлиған уйғурларни җазалаш қилмишлири зор азаб-оқубәтләр пәйда қилди. Б д т кишилик һоқуқ алий комиссарлиқи вә әза дөләтләр күчлүк тәдбир билән изчил һәрикәт қозғап, шинҗаңниң нөвәттики вәзийитигә даир әң йеңи учурларни ашкарилап, конкрет һәрикәт пиланини оттуриға қоюши, мәсулийити болғанларниң җавабкарлиқини сүрүштүрүши керәк.”