Кишилик һоқуқ тәшкилатлири хитайниң келәр қетимлиқ б д т кишилик һоқуқ кеңишидә орун елишиға қарши чиқмақта

7-Өктәбир күни дуня уйғур қурултийи вә уйғур кишилик һоқуқ қурулуши 18 дөләттики 68 уйғур тәшкилати билән бирликтә бирләшмә баянат елан қилған. Баянатта уйғурларни нишан қилған һалда еғир кишилик һоқуқ дәпсәндичилики йүргүзүватқан хитайниң б д т кишилик һоқуқ кеңишидә даимий әзалиқ салаһийитиниң йоқлуқини тәкитлигән. Баянатта йәнә бирләшкән дөләтләр тәшкилатиға әза дөләтләрни хитайниң кишилик һоқуқ кеңишиниң әзалиқиға қайта сайлинишиға қарши аваз беришкә чақириқ қилған.

Мәлум болушичә 13-өктәбир б д т ниң омумий мәҗлиси ечилидиған болуп, 2021-йили 1-айдин башлап б д т кишилик һоқуқ кеңишидә үч йил вәзипә өтәйдиған 15 йеңи кеңәш әзасини сайлап чиқидикән. Буниң ичидә асия-тинч окян дөләтлири гурупписидики төт орун үчүн пакистан, сәуди әрәбистан, непал, өзбекистан вә хитай қатарлиқ дөләтләр риқабәтлишидикән.

Баянатта б д т елан қилған “комитетқа сайланған әзалар кишилик һоқуқни илгири сүрүш вә қоғдаштики әң юқири өлчәмдә чиң туриду һәмдә кеңәш билән толуқ һәмкарлишиду,” дегән бәлгилимиси әскәртилгән.

Хитай һөкүмити изчил түрдә б д т кишилик һоқуқ тәкшүрүш өмикиниң хитайға керип, лагерларни тәкшүрүш тәлипини рәт қилип кәлгән иди. Игилинишичә, хитай һөкүмити йеқинқи 20 йилдин бири аз дегәндә 17 қетим б д т мутәхәссислири яки хизмәт гурупписиниң рәсмий зиярити тоғрисидики тәләплиригә вә әскәртишләргә җаваб бәрмигән.

Дуня уйғур қурултийиниң рәиси долқун әйса әпәнди бу һәқтә зияритимизни қобул қилди. У мундақ деди: “әгәр хитай бу кеңәшкә қайта кирсә, бу органни өзиниң җинайәтлирини йошурушта қалқан қилип ишлитиду. Хитайниң б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң әзаси болуши бир тарихий хаталиқ.”

8-Өктәбир кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати “бирләшкән дөләтләр тәшкилати кишилик һоқуқ кеңишидә кишилик һоқуққа хилаплиқ қилғучиларға орун бәрмәслики керәк” сәрләвһилик бир мақалә елан қилған. Мақалидә: “йиғин әзалири хитай қатарлиқ кишилик һоқуқ дәпсәндичилики йүргүзүватқан дөләтләргә беләт ташлимаслиқи керәк,” дейилгән.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати 2017-йилиму хитайниң б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң әзаси болушиға қарши баянат бәргән болуп, кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати асия ишлири комитетиниң директори софий ричардсон ханим кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң бу йилму дуняда кишилик һоқуқниң капаләткә игә болуши үчүн тиришидиғанлиқини билдүрди. У йәнә мундақ деди: “хитайниң шунчә көп кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлирини йүргүзүшигә қаримай б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң әзалиқиға намзат болуши чоң мәсилә. Мәзкур кеңәшниң әзаси болуш хитайға нисбәтән нурғун қулайлиқларни елип келиду. Башқа әзаларни әтрапиға топлап, б д т да өзини қоғдиялайду.”

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати елан қилған мақалидә көрситилишичә, б д т дики кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң мудири луис чарбоннав әпәнди: “изчил кишилик һоқуққа дәхли-тәруз қилип келиватқанлар кишилик һоқуқ кеңишидики орунлар билән мукапатланмаслиқи керәк. Хитай вә сәуди әрәбистан өз дөлити ичидә кәң көләмдә кишилик һоқуққа дәхли-тәруз қилипла қалмастин, бәлки улар қатнишишни тәләп қилған хәлқара кишилик һоқуқ системисиға бузғунчилиқ қилишқа урунуватиду,” дегән.

Уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң тәтқиқатчиси питир ервин әпәнди хитайниң б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң әзаси болуш салаһийитиниң йоқлуқини тәкитләп, мундақ деди: “хитайниң әзалиқ өлчәмлиригә чүшмәйдиғанлиқниң асаслиқ сәвәби б д т әң юқири өлчәм билән кишилик һоқуқ кеңиши арқилиқ кишилик һоқуқни қоғдайдиған муһим орган. Кишилик һоқуқ тәшкилатлири вә бизниң көзитишимизчә, хитай б д т ниң өлчәмлиригә чүшмәйла қалмастин, бәлки өзи әң еғир кишилик һоқуқ дәпсәндичилики йүргүзүватқан дөләт. Хитай йәнә кишилик һоқуқни тәкшүрүш өмәклириниң тәкшүрүшни рәт қилған дөләт. Шуңа хитайға б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң әзалиқ салаһийити берилмәслики керәк.”

Софий ричардсон ханим бу һәқтә мунуларни қошумчә қилди: “әгәр б д т хитай кишилик һоқуқ кеңишиниң әзалиқиға қайта сайланса, бу һөкүмәт қоллиған системилиқ кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлириниң юқири көтүрүлидиғанлиқидин дерәк бериду. Йәнә келип җазасиз қиливатқан кишилик һоқуқ дәпсәндичилик җинайәтлириниң техиму көп йүз беришигә кишилик һоқуқ комитети янтаяқ болуп бәргән болиду.”

Чарбоннав әпәнди “таллаш пурсити болмиғанда, дөләтләр лаяқәтсиз намзатларға беләт ташлашни рәт қилиши керәк” ликини оттуриға қойған болуп, долқун әйса әпәнди бу көз-қарашни қоллап мундақ дәйду: “хитайни б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң әзалиқиға сайлиғанлиқ, қатилға қорал тутқузғанлиқ билән баравәрдур.”