Хитайниң б д т кишилик һоқуқ кеңишигә әза болуп киргәнликигә қарши наразилиқлар давам қилмақта

Хитай, русийә, кубаға охшаш мустәбит дөләтләрниң б д т кишилик һоқуқ кеңишигә сайлиниши қаршилиқларға сәвәб болди.

13-Өктәбир өткүзүлгән б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң омумий сайлимида кишилик һоқуқ вәзийити интайин начар дәп қаралған хитай, русийә, куба қатарлиқ дөләтләрму кишилик һоқуқ кеңишигә әза болуп сайланған иди. Хәлқаралиқ кишилик һоқуқ тәшкилатлири вә бәзи ғәрб дөләтлири буни “кишилик һоқуққа қилинған һақарәт” дәп баһалиди вә “қараңғу бир күн” дәп атиди. Буниңға қарши нидалар бүгүнму мәтбуатлардин кәң йәр алмақта.

14-Өктәбир “фирансийә авази” елан қилған “хитай вә русийәниң кишилик һоқуқ кеңишигә әза болуп сайлиниши явропа парламентиниң фирансийәлик әзасиниң шүбһисини қозғиди, бу хитайниң тәнқидигә учриди” намлиқ хәвиридә баян қилинишичә, фирансийәдә уйғурларни қоллаш, хитайниң җаза лагерлирини тақаш сәпәрвәрликини қозғиған явропа парламентиниң әзаси рафаел глукисман иҗтимаий таратқуларда бу сайламға қаттиқ инкас билдүргән. У б д т ни “1 милйондин артуқ уйғурниң җаза лагерлириға қамилишиға сүкүт қилди” дәп әйиблигән һәмдә хитайдәк мустәбит бир дөләтниң кишилик һоқуқ кеңишигә әза болуп сайланғанлиқиға наразилиқини билдүргән. Хитайниң фирансийәдики баш әлчиси буниңға җавабән “һечқандақ дөләт вә һечқандақ күчниң хитайниң ички ишлириға арилишиш һәққи йоқ, хитайға қарши һәрқандақ урунуш мәғлубийәт билән ахирлишиду,” дегән.

Германийәдики “сүрәтләр” гезити елан қилған “бу дөләтләр кишилик һоқуқ һәққидә һөкүм чиқираламду?” намлиқ узун һәҗимлик мақалида б д т кишилик һоқуқ кеңишигә сайланған хитай вә русийә һәққидә әтраплиқ тохталған. Мақалә русийәдики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә учриған сиясий актипларни зиярәт қилиш билән биргә хитайниң җаза лагерлирида йетип чиққан терик шаһит сайрагүл савутбайниму зиярәт қилип, 1 милйондин артуқ уйғурни паҗиәлик тәқдиргә гириптар қиливатқан хитайниң бу орунға киришкә салаһийити йоқлуқини ипадилигән.

Мақалида сайрагүл савутбайниң чоңайтилған сүрити билән қошуп, муну сөзлири нәқил қилип берилгән: “хитай һакимийити маңа охшаш милйонлиған инсанларни өзлири қурған йоқитиш системиси үчүн қурбан қилмақта. Хитай һакимийитигә охшаш милйонлиған инсанларни лагерларға солап, уларниң кишилик һәқ-һоқуқлирини еғир дәриҗидә дәпсәндә қиливатқан дөләтләрниң б д т кишилик һоқуқ кеңишидин орун елиш һоқуқи болмаслиқи керәк, бәлки хәлқара җәмийәт хитайни бу орундин сиқип чиқирип, йетим қалдуруши лазим.”

Һазир шиветсийәдә сиясий панаһлиқ тиләп туруватқан сайрагүл савутбай бу һәқтә зияритимизни қобул қилғанда, хитайниң б д т кишилик һоқуқ кеңишигә әза болуп киргәнликигә қарши наразилиқлирини һәр түрлүк мәтбуатларға баян қилип келиватқанлиқини әскәртти.

“франкфурт мәҗмуәси” гезитиниң бу хусуста елан қилған “дуняниң бағчиси өчкиләргә толуп кәтти” намлиқ мақалиси йәнә қанчилик уйғур җаза лагерлириға қамалса, андин дуня бу һәқтә йәкүн чиқириду?” дегән җүмлә билән башланған болуп, хитайниң б д т кишилик һоқуқ кеңишидин орун елиши сәвәблик б д т ниң нурғунлиған қарарларни алалмайватқанлиқи, хитайниң җинайәтлири үчүн җазаға тартилмайватқанлиқи, б д т уйғурлар тоғрисида бир қарарға кәлгүчә болған арилиқта, йәнә сансизлиған уйғурниң хитайниң пирактика қилидиған тәҗрибә буюмиға айлинип болидиғанлиқи илгири сүрүлгән.

Һәр йили өткүзүлидиған б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң йиғинлирида вә һәр 3 йилда бир қетим өткүзүлидиған б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң “дөләтләрниң кишилик һоқуқ вәзийитини көздин көчүрүш омумий йиғини” да уйғурлар мәсилисини күнтәртипкә киргүзүп келиватқан д у қ рәиси долқун әйса әпәнди бу һәқтә тохталғанда, хитайниң б д т кишилик һоқуқ кеңишидин орун игилишиниң уйғур дәваси үчүн пайдисиз икәнликини тилға алди. Униң билдүрүшичә, хитай һакимийити униң б д т дики паалийәтлирини чәкләш үчүн узун йиллардин буян изчил теришчанлиқ көрситип кәлмәктә икән.

Учурларда баян қилинишичә, б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң омумий сайлими һәр 3 йилда бир қетим өткүзүлидиған болуп, бу қетимқи сайламға 191 дөләт аваз қатнаштурған. 2009-Йили 167 авазға, 2013-йили 176 авазға, 2016-йили 180 авазға еришкән хитай дөлити бу қетим аран 139 авазға еришкән. Алдинқи қетимқиға селиштурғанда, хитайға бу қетим 22 пирсәнт беләт аз ташланған.

Кишилик һоқуқ органлириниң қаришичә, гәрчә бу қетимқи сайламда хитайға охшаш бир қисим мустәбит дөләтләр кишилик һоқуқ кеңишигә йәнә сайланған болсиму, әмма хитайниң алдинқи қетимқиға қариғанда 41 аваздин мәһрум қелиши зор илгириләш һәмдә хитай үчүн еғир зәрбә һесаблинидикән. Буниң үчүн илгири кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати башчилиқида 400 дин артуқ хәлқаралиқ органлар елан қилған “хитайға б д т кишилик һоқуқ кеңишидин орун бәрмәслик” тоғрисидики бирләшмә чақириқлар вә йеқинда д у қ башчилиқида 70 тин артуқ уйғур тәшкилати елан қилған “хитайни б д т кишилик һоқуқ кеңишигә киргүзмәслик” тоғрисидики чақириқларниңму мәлум дәриҗидә роли болған болуши мумкин икән.

Мәлум болғинидәк, алдинқи айда өткүзүлгән б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң 45-нөвәтлик омумий йиғинидиму хитайниң кишилик һоқуқ вәзийитини тәнқидләп, уйғурларни қоллиған дөләтләрниң сани илгирики 23 дин һалқип 39 ға йәткән, әксичә хитайни қоллайдиған дөләтләрниң сани арқиға чекинишкә башлиған, илгири хитайни қоллиған өзбекистан, қирғизистанлар бу қетим хитай тәрәптә турмиған иди.