B d t da xitayning Uyghurlargha tutqan mu'amilisini eyibligen döletlerning sani ashti

Birleshken döletler teshkilatining 3-komitéti, yeni “B d t ijtima'iy, insanperwerlik we medeniyet mesililiri komitéti” ning nyu-yorktiki yighinida en'gliyening b d t da turushluq da'imiy wekili jeymis kariyuki (James Kariuki) sözlimekte. 2023-Yili 18-öktebir.

Közetküchiler b d t da xitayni eyiblep bayanat bergen döletlerni emeliy heriketke ötüshke chaqirdi

18-Öktebir küni, birleshken döletler teshkilatining 3-komitéti, yeni “B d t ijtima'iy, insanperwerlik we medeniyet mesililiri komitéti” ning nyu-yorktiki yighinida en'giliye bashchiliqidiki 51 dölet birleshme bayanat élan qilip, xitay hökümitining Uyghurlargha qaritiwatqan zulumini eyibligen.

Yighinda en'gliyening b d t da turushluq da'imiy wekili jeymis kariyuki (James Kariuki) bu bayanatqa awaz qoshqan döletlerge wakaliten bayanatni oqughan. Jeymis kariyuki ependi sözide, xitay hökümitining “Uyghurlar we bashqa musulman milletlerge qaritiwatqan éghir kishilik hoquq depsendichilikining toxtap qalmighanliqini, b d t kishilik hoquq aliy komissarliqi (OHCHR) xitay özi élan qilghan matériyallargha asaslinip turup teyyarlighan doklatta tilgha élin'ghan depsendichiliklerning hélihem yüz bériwatqanliqi” ni eskertken.

un.org

Jeymis kariyuki ependi sözide, bu doklatta xitay hökümitining qilmishlirining “Xelq'araliq jinayetlerni, bolupmu insaniyetke qarshi jinayet shekillendürüshi mumkin” dep xulase chiqirilghan bolsimu, biraq hazirghiche xitayning bu pakitlargha jawab qayturmighanliqini, aldinqi ayda kishilik hoquq kéngishining 54-qétimliq yighinida, b d t kishilik hoquq aliy komissari wolker türk xitayni bu doklatta otturigha qoyulghan tewsiyelerge emel qilip, bu qilmishlirini tüzitidighan tedbirlerni élishqa chaqirghan bolsimu, biraq hazirghiche xitayning tedbir alghanliqigha da'ir pakitlarni körmigenlikini bildürgen.

U sözi axirida xitaygha chaqiriq qilip, “Biz xitayning shinjangdiki kishilik hoquq depsendichiliklirini ayaghlashturushini, kishilik hoquq aliy komissarliqi bilen yéqindin hemkarliship, doklattiki tewsiyelerni toluq ijra qilishi” ni telep qilghan.

Xitay terep bolsa bu bayanattin qattiq bi'aram bolghan. Xitayning b d t diki wekili buninggha naraziliq bildürüp: “Amérika we en'giliye qatarliq bir uchum gherb döletliri pakitni burmilap, bizge hujum qiliwatidu” dégen. U, bu eyibleshlerni ret qilidighanliqini bildürgen, shundaqla Uyghur élide her millet xelqining xatirjem, bextiyar yashawatqanliqini ilgiri sürgen.

un.org

Dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa bu munasiwet bilen radiyomizgha qilghan sözide, 51 döletning Uyghurlarni qollap imza qoyushini qarshi aldi. U sözide xitay hökümiti özini aqlaydighan teshwiqatlirini ilgiri sürüshke qattiq tirishqan bolsimu, uning köp ishqa yarimighanliqini, eksiche bu nöwet xitayni eyiblep imza qoyghan döletlerning köpeygenlikini ilgiri sürdi.

Dolqun eysa ependi mundaq dédi: “Xitay hökümiti yéqindin buyan xelq'araning közini boyaydighan teshwiqat heriketlirini kücheytip, köpligen ziyaretchilerni Uyghur élige sayahetke orunlashturup, bir qisimlarning chet ellerge chiqishi we kirishige ruxset qilishtek wasitiler bilen rayondiki weziyetning normalliqini teshwiq qilmaqchi bolghan idi. Biraq xitayning shu qeder köp teshwiqatlirining eksiche bu nöwet imza qoyghan döletlerning köpiyishi, xitayning teshwiqat herikitining meghlup bolghanliqini körsitidu.”

RFA/Ekrem

Bu nöwetlik bu chaqiriqqa amérika, en'giliye, kanada, gollandiye, norwégiye qatarliq gherb döletliridin bashqa yene, yaponiye, marshal aralliri, palaw, tuwalu, fiji, na'uro qatarliq asiya-tinch okyan döletlirimu imza qoyghan. Bundin sirt yene, “Xamas” teshkilatigha qarshi urush qiliwatqan isra'iliye hemde rusiyening qoralliq tajawuzigha uchrighan ukra'inamu imza qoyghan. Halbuki, albaniyedin bashqa héchqandaq bir islam döliti yaki musulmanlar köp sanliqni igelleydighan dölet xitayni eyibleydighan bu bayanatqa imza qoymighan. Hetta, 2022-yilida xitayni eyiblep bayanat bergen 50 dölet qataridin orun alghan türkiye bilen somalimu bu nöwet bu septin chiqiwalghan. Türkiyening bu herikiti del türkiye hökümiti isra'iliyeni eyiblep, pelestinlikler üchün dölette 3 künlük matem élan qilghan mezgilge toghra kelgen bolghachqa, türkiyening Uyghurlargha tutqan bu perqliq pozitsiyesi, ijtima'iy taratqularda bir qisim munazirilerge seweb boldi.

Türkiyediki hajettepe uniwérsitétining oqutquchisi doktor erkin ekremning qarishiche, türkiyening bu nöwetlik bu chaqiriqqa imza qoymasliqi uning xitaydin iqtisadiy menpe'et kütüshi hemde türkiyede “Uyghur mesilisi amérika xitaygha qarshi kötürüp chiqqan kozér” deydighan köz qarashning omumlishishigha baghliq iken.

AFP

“B d t ijtima'iy, insanperwerlik we medeniyet mesililiri komitéti” da en'giliye bashchiliqidiki 51 dölet xitayni eyiblep ortaq bayanat élan qilghandin kéyin, en'gliye tashqiy ishlar ministiri jeymis kléwérliymu bu bayanatni qollap ipade bildürgen. U ijtima'iy taratqu X (ilgiriki tiwittér) diki hésabi arqiliq qilghan sözide, “En'giliyening özi ishinidighan qimmet qarashlarni qoghdighan asasta xitay bilen munasiwet ornitidighanliqini tekitligen. U mundaq dep yazghan: “En'giliye 51 döletni yighip, xitayning shinjangdiki kishilik hoquq depsendichilikini ashkara eyiblidi. En'giliye qandaq bedel töleshtin qet'iynezer, süküt qilalmaydu we süküt qilmaydu”.

Kishilik hoquq mutexessisliri en'giliye tashqiy ishlar ministiri jeymis klewérning bu meydanini qarshi alghan bolsimu, biraq uningdin emeliy heriket qilishni telep qilghan.

En'giliyediki “Xitay heqqidiki xelq'ara parlaméntlar birleshmisi” (IPAC) ning ijra'iye diréktori luk dé pulford (Luke de Pulford) radiyomizgha qilghan sözide, en'gliye hökümiti xitayni kishilik hoquq jinayetliri üchün jazalashni qolgha keltürüshi kérek, dédi.

U mundaq dédi: “Tashqiy ishlar ministirining bayanatini qarshi alimiz. Biraq bu bayanat emeliy herikettin dérek bermeydu. En'gliye hökümiti hazirghiche xitay hökümitining shinjangda, xongkongda we tibette qiliwatqan wehshiyliklirini jazalashta yétersiz bolup keldi.”

Luk dé pulford, xitay hökümitining hazirghiche qiliwatqan kishilik hoquq depsendichilikliri we xelq'ara qanunlargha xilap heriketliri tüpeylidin héchqandaq jaza almighanliqini eskertip, bayanatlar emdi heriketke aylinishi lazim, dédi. U mundaq dédi:

“En'giliyening bu heriketke bashlamchiliq qilishi yaxshi ehwal. Biraq bundaq bayanatlarning jawabkarliqqa tartilishni kapaletke ige qilmaydighanliqini untup qalmasliqimiz kérek. Biz emdi en'gliye hökümitining bu bayanlarni réyalliqqa aylandurup, heriketke ötüshini telep qilimiz.”

Amérikadiki kommunizm qurbanliri xatire fondining xitay tetqiqatliri bölümi diréktori, doktor adriyan zénzmu “X” arqiliq en'giliye tashqiy ishlar ministiri jeymis klewirning sözige inkas qayturup, “En'giliyeni mejburiy emgekni ünümlük cheklesh, yürgüzülgen wehshiylikni resmiy yosunda békitip chiqish we yuqiri derijilik emeldarlarni jazalash” qatarliq emeliy tedbirlerni qollinishqa chaqirghan.

“B d t ijtima'iy, insanperwerlik we medeniyet mesililiri komitéti” ning 2023-yili 18-öktebir künidiki yighinida xitayni eyiblep qol qoyghan döletler töwendikilerdin ibaret:

“Albaniye, andorra, awstraliye, awstiriye, bélgiye, bulghariye, kanada, kirodiye, chéxiye, daniye, éstoniye, éswatini, fiji, finlandiye, firansiye, gérmaniye, giwatémala, islandiye, irélandiye, isra'iliye, italiye, yaponiye, latwiye, libériye, lixténshtéyn, litwa, liyuksémburg, moldowa, monako, qaratagh, nawru, gollandiye, shimaliy makédoniye, yéngi zélandiye, norwégiye, palaw, paragway, polsha, portugaliye, marshal taqim aralliri, ruminiye, san marino, slowakiye, slowéniye, ispaniye, shiwétsiye, shiwétsariye, tuwalu, ukra'ina, amérika we en'giliye.”