Он бәш ғәрб дөлити б д т да хитайдин ғайиб болған уйғурларни дәрһал қоюп беришни тәләп қилған

Б д т 3-комитетиниң йәни иҗтимаий, инсанпәрвәрлик вә мәдәнийәт комитетиниң 22-өктәбир ню-йорк шәһиридә өткүзүлгән йиғинида, уйғурлар мәсилиси ғәрб дөләтлири билән хитай вә униң оттура асиядики түркий җумһурийәтләрни һәм мусулман әллирини өз ичигә алған қоллиғучилири арисида йәнә ихтилап қозғиған.

Йиғинда, австралийә, америка, канада, данийә, финландийә, норвегийә қатарлиқ әлләрни өз ичигә алған 15 ғәрб дөлити ортақ баянат елан қилип, хитайдин алақидар б д т органлириниң, җүмлидин б д т кишилик һоқуқ алий комиссари ишханисиниң уйғурлар тоғрисидики барлиқ тәвсийәлиригә әмәл қилишини, уйғур ели вә тибәттики халиғанчә тутқун қилинған барлиқ тутқунларни қоюп бериши, из-дерәксиз ғайиб болғанларниң тәқдири вә қәйәрдә икәнликигә дәрһал чүшәнчә беришини тәләп қилған. Йиғинда, 15 ғәрб дөлити имза қойған уйғурлар вә тибәтләр һәққидики ортақ хитабнамә, австралийәниң б д т да турушлуқ баш әлчиси җеймис ларсен( James Larsen) тәрипидин оқуп өтүлгән.

Җеймис ларсен мундақ дегән: “икки йил аввал, б д т кишилик һоқуқ алий комиссари ишханисиниң шинҗаң һәққидики доклати, шинҗаңда кишилик һоқуққа еғир дәхли-тәруз қилинғанлиқини баһалап чиққан, уйғур вә шинҗаңдики көп санлиқни тәшкил қилған башқа мусулман аз санлиқ милләтләрни халиғанчә вә кәмситиш характерлик тутқун қилишниң көлими‛хәлқара җинайәт, болупму инсанийәткә қарши җинайәт тәшкил қилиши мумкинликини бекиткән.”

Ортақ баянатта, б д т ниң башқа органлири, җүмлидин ирқий кәмситишни түгитиш, мейипләр һоқуқи, иқтисадий, иҗтимаий вә мәдәнийәт һоқуқи комитети, аяллар һоқуқи комитети һәм халиғанчә тутқунға хатимә бериш комитетлириниңму шуниңға охшаш тәвсийәләрни бәргәнлики, шинҗаң һәққидә җиддий һәрикәт қилишни тәләп қилғанлиқи, хитайниң бу һәқлиқ әндишиләрни һәл қилиш пурсити болсиму, әмма униң б д т кишилик һоқуқ алий комиссари ишханисиниң доклатини “қанунсиз һәм инавәтсиз” дәп елан қилғанлиқи тәкитләнгән.

Йиғинда җеймиз ларсен йәнә мундақ дәйду: “биз хитайни өзиниң үстигә алған хәлқара кишилик һоқуқ мәҗбурийитигә әмәл қилишқа, б д т ниң барлиқ тәвсийәлирини толуқ иҗра қилишқа, җүмлидин кишилик һоқуқ алий комиссари ишханисиниң баһалаш доклати, алақидар б д т аппаратлири вә кишилик һоқуқ механизмлириниң тәвсийәлирини иҗра қилишқа чақиримиз. Бу шинҗаң вә тибәттики халиғанчә тутқун қилинған барлиқ тутқунларни қоюп беришни, ғайиб болған аилә әзалириниң тәқдири вә қәйәрдә икәнликигә чүшәнчә беришни өз ичигә елиши керәк.”

Лекин йиғинда хитайниң б д т да турушлуқ вәкили фу соң б д т ниң “аталмиш шинҗаң доклати ялғанчилиқ вә алдамчилиққа толған” дәп көрситип, 15 дөләтниң чақириқини рәт қилған. Шуниң билән бир вақитта, хитай йәнә пакистанниң башчилиқида иран, сәуди әрәбистан, қазақистан, қирғизистан, өзбекистан, таҗикистан, түркмәнистан қатарлиқ асия, африқа, латин америкасидики хитайни қоллайдиған 80 дөләтниң ортақ баянатини елан қилип, “шинҗаңниң хитайниң ички мәсилиси” икәнлики вә “кишилик һоқуқниң сиясийлаштурулуши” ға қарши туридиғанлиқини илгири сүргән. Йиғинда йәнә хитай хитай белорусийә, камбоджа, букинафасо, камерон, куба, шималий корейә, мисир, ефийопийә, лаос, иран қатарлиқ 28 дөләтниң ортақ баянатини елан қилип, ғәрб дөләтлириниң кишилик һоқуқ ембаргоси “нишандики дөләтләргә бузғунчилиқ қилди” дәп әйиблигән. Баянатта “шинҗаң” нами тилға елинмиған болсиму, әмма ғәрб әллириниң уйғур “ирқий қирғинчилиқи” вә мәҗбурий әмгәк сәвәблик уйғур елидики хитай карханилириға вә әмәлдарлириға ембарго йүргүзгәнлики мәлум.

Йиғинда хитай вәкили фу соң: “бу, австралийә вә американиң кишилик һоқуқни баһанә қилип, хитайниң ички ишлириға арилишиши, униң тәрәққиятиға тосқунлуқ қилиши, мустәқил вә өз алдиға ташқи сиясәт йүргүзүштә чиң туридиған тәрәққий қиливатқан дөләтләрни кәң көләмдә җазалишидәк һәқиқий муддиасини йәнә бир қетим ашкарилиди” дегән.

Хитай вәкили уйғурларға алақидар әйибләшләрни “ялғанға” чиқарған болсиму, әмма 3-комитетниң шу күнки 2-басқучлуқ йиғинида чехийә вәкили, хитайдин халиғанчә тутқун қилинған барлиқ кишиләрни қоюп беришни тәләп қилған. Униң көрситишичә, “хитайда, болупму шинҗаң билән тибәттә халиғанчә тутқун, мәҗбурий әмгәк, тән җазаси, җинсий зораванлиқ давамлишиватқан болуп, уйғур зиялийси илһам тохтиниң давамлиқ тутуп турулуши, адвокат гав җишиңниң тутқун қилиниши вә из-дерәксиз йоқилиши, мустәқил авазларниң йоқ қилинишиниң типик мисали” икән. У сөзиниң ахирида мундақ дегән: “биз хитайни хоңкоңда дөләт бихәтәрлик қанунини бикар қилишқа, халиғанчә тутқун қилинған барлиқ кишиләрни, демократийәпәрвәр паалийәтчиләрни, мустәқил журналистларни, җүмлидин җи миләй вә шө хәнтоңни қоюп беришкә чақиримиз.”

Һалбуки, мутәхәссисләр хитай ишәнчлик дәлилләргә җиддий муамилә қилмиғучә, униң бу дәлилләрни рәт қилиши һечқачан ишәнчлик болмайдиғанлиқини билдүрмәктә. Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати хитай бөлүминиң сабиқ директори, станфорд университети “демократийә, тәрәққият вә қанун роли мәркизи” ниң зиярәтчи тәтқиқатчиси софийә ричардсон(Sophie Richardson) мундақ дәйду: “хитай даирилири һөкүмәтләр, тәтқиқатчилар, журналистлар тәрипидин оттуриға қоюлған ишәнчлик пакитларға әстайидил муамилә қилмиғучә, уларниң бу пакитларни ялған, дәп инкар қилиши һечқачан ишәнчлик болмайду.”

Софийә ричардсонниң 23-өктәбир бу һәқтики зияритимизни қобул қилғанда тәкитлишичә, юқири 15 дөләтләрниң ортақ баянати интайин күчлүк болуп, хитай кишилик һоқуқ хатирисиниң ялғуз җәнвәдила әмәс, ню-йорктиму күнтәртипкә келиши интайин муһим икән. Лекин софийә ричардсон, бу баянат юқириқи дөләтләрниң әндишилирини ипадиләш нуқтисидин муһим болсиму, әмма униң хитайға тәһдит селиш күчи йоқлуқини, буниң бу дөләтләрниң әмили тәдбирләрни елиши керәкликини билдүрмәктә.

Софийә ричардсон мундақ дәйду: “бу баянат әндишиләрни ипадиләш нуқтисидин интайин муһим болсиму, лекин наһайити ениқки, униң хитай һөкүмитини қорқутуш күчи йоқ. Шуңа, һөкүмәтләр қандақ қилғанда ишәнчлик үнүмгә еришкини болиду, дегәнгә мәркәзлишиши зөрүр. Хитай һөкүмити инсанийәткә қарши җинайәт вә кәң-көләмлик җазалашни давамлаштурса, униң төләйдиған бәдилини ойлишип иш қилиши керәк.”