Хитай б д т да уйғурларниң ички әзалирини мәҗбурий көчүрүш вә сетиш билән әйибләнди

Әнглийәдики “хитай коллегийәси” намлиқ бир мустәқил хәлқ сот мәһкимисиниң адвокати һамид саби 24‏-сентәбир күни б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң 42‏-нөвәтлик йиғинида гуваһлиқ берип, хитайниң уйғур вә фалунгуңчиларниң ички әзалирини мәҗбурий елип көчүрүватқанлиқи вә сетиватқанлиқи, б д т ға әза дөләтләрниң “ирқий қирғинчилиқ” билән әйиблиниш мумкинчилики болған җинайәткә қарши җиддий тәдбир елиш “мәҗбурийити” ниң барлиқини агаһландурған. Һамид сабиниң билдүрүшичә, лондондики “хитай коллегийәси” намлиқ мустәқил хәлқ сот мәһкимиси тәрипидин хитайниң уйғурлар вә фалунгуңчиларниң ички әзалирини кәң көләмдә мәҗбурий елип көчүриватқанлиқиниң “орунлуқ бир гумандин һалқиған реаллиқ икәнлики дәлиллигән.”

Сабиқ сербийә уруш җинайәтчиси слободан милошивичниң делосида баш тәптишлик вәзиписини өтигән сир җефрей найис башчилиқидики бир хәлқара мустәқил қанун мутәхәссисләр коллегийәси бу йил 6‏-айда кесим чиқирип, хитайниң фалунгуңчиларниң ички әзалирини униңға еһтияҗлиқ бимарларға сетипла қалмай, униң йәнә “орган банкиси” қуруп, уйғур мусулманлириниң ички әзалирини мәҗбурий көчүрүп пул тепиватқанлиқи, хитайниң “инсанийәткә қарши җинайәт” садир қиливатқанлиқини илгири сүргән иди.

Һамид саби сәйшәнбә күни б д т да хитайниң фалунгоңчилар вә уйғурларға қарита “инсанийәткә қарши туруш җинайити” садир қиливатқанлиқини агаһландуруп: “дорбан хитабнамисидә ички орган содисини өз ичигә алған адәм әткәсчиликиниң барлиқ шәкиллириниң алдини елиш, униңға қарши күрәш қилиш, униңға хатимә беришниң зөрүрлүки тәкитләнгән иди. Лекин хитай коллегийә тәкшүрүш елип бериш, алақидар дәлилләр асасида хитайда йиллардин бери фалунгоң вә уйғур қатарлиқ диний вә етник гуруппиларни өз ичигә алған виҗдан мәһбуслириниң ички әзалириниң зор көләмдә мәҗбурий көчүрүватқанлиқи, буниң һазирму давамлишиватқанлиқи вә буниңға йүзмиңлиған қурбанниң четилидиғанлиқ йәкүнигә барди. Коллегийә мустәқил қанун мәслиһәтчилик орни сүпитидә уйғурларға қарши "инсанийәткә қарши туруш" җинайити садир қилиниватқанлиқиниң "орунлуқ гумандин һалқиған реаллиқ" икәнликини дәллиди,” дегән. 

Униң тәкитлишичә, хәлқара җәмийәтниң “ирқий қирғинчилиқ” мумкинчилики болған инсанийәткә қарши бу җинайәтниң җавабкарлиқни сүрүштүрүш мәҗбурийити бар икән. У мундақ дәйду: “һаят яшаватқан, чарисиз, һечкимгә зийини йоқ, тинч кишиләрниң йүрәк бағри вә башқа органлирини кесип елиш дәвримиздики әң қорқунчлуқ вәһшийликтур. Ички әза көчүрүш инсанларниң һаятини қутқузуп қелишни мәқсәт қилған бир илмий вә иҗтимаий пидакарлиқтур. Бирақ ички органни дәп адәм өлтүрүш җинайәт. Һәр қайси һөкүмәтләр вә хәлқара органларниң буни "ирқий қирғинчилиқ" мумкинчилики бар дәп қарапла қалмай, бәлки "инсанийәткә қарши җинайәт" дәп җавабкарлиққа тартиш мәҗбурийити бар. Хитай коллегийәси буниңға шундақ қарайду. Бу б д т ға әза дөләтләрниң қануний мәҗбурийити шундақла кишилик һоқуқ кеңишиниң вәзиписи.” 

Хитай һөкүмити 2015‏-йили мәһбусларниң ички әзасини көчүрүшни тохтатқанлиқини елан қилған болсиму, лекин униң 2016‏-йили уйғур районида омумйүзлүк мәҗбурий саламәтлик тәкшүрүши елип берип, уйғурларниң д н а амбирини қуруши шундақла 2017 ‏-йилдин башлап 2 милйондәк уйғурни тутқун қилип, лагерларға қамиши мутәхәссисләрдә вә кишилик һоқуқ тәшкилатлирида хитай һөкүмити уйғур тутқунлириниң ички әзалирини пул тепишниң дәсмайисигә айландурушқа тәйярлиқ қиливатамду, дегән гуманларни пәйда қилған иди. Америкадики журналист вә кишилик һоқуқ паалийәтчиси етан гутманниң илгири сүрүшичә, нөвәттә һәр һәптидә лагердики нурғун уйғурлар из-дерәксиз ғайиб болидикән. 

У 25‏-сентәбир күни зияритимизни қобул қилғанда мундақ деди: “биз уйғур мәсилисидин шуни наһайити ениқ көрдуқ, хитай ички әза көчүрүш мәсилисидә теббий еһтияҗни чиқиш қилмайватиду. Униң бу җәһәттики қилмиши яманлашмақта. Илгири шинҗаңдики җаза лагерлиридин қутулуп чиққан шаһитларниң бәргән гуваһлиқи шуни ениқ көрситип бәрмәктә. Наһайити ениқки, у йәрдә елип берилған саламәтлик тәкшүрүши кишиләрниң ички әзалирини елишқа қаритилған. Униңдин башқа мән өзүм елип барған бәзи зиярәтләр наһайити нурғун кишиниң һәр һәптиси лагерлардин из-дерәксиз йоқап кетидиғанлиқини көрситип турмақта. Әгәр бу кишиләрниң ички әзаси тоғра елинип, сәуди әрәбистанлиқ, җәнубий корейәлик, японийәлик, германийәлик бимарларға көчүрүлсә, хитай һәр бир кишидин бир милйон доллардин бир йерим милйон долларғичә пул тапиду.” 

Униң илгири сүрүшичә, хитайниң бу қилмишни тохтитишниң әң үнүмлүк чарә-тәдбирлириниң бири-униң билән болған медитсина саһәсидики һәмкарлиқни тохтитип, униңға бәдәл төлитиш керәк икән. Етан гутман хитай билән болған сәһийә саһәсидики һәмкарлиқ сияситиниң уйғур мәсилиси билән мәғлуп болғанлиқини билдүрди. 

У мундақ дәйду: “бу мәсилидә б д т ниң бәзи һоқуқлири бар. Һеч болмиса б д т медитсина саһәсигә йолйоруқ берип, уларға медитсина дунясиниң немә қилиши керәкликини ейталайду. Бу мәсилидә медитсина дуняси хитайниң ички әза көчүрүш саһәсини қамал астиға алалайду. Һечқандақ бир хитай ички әзаси көчүрүш дохтуриниң чәтәлдики илмий йиғинларға келишигә рухсәт қилинмаслиқи, уларниң илмий мақалилирини медитсина илмий журналлирида елан қилмаслиқи, уларниң ғәрбтики теббий университетларда оқуши вә билим ашурушиға йол қоюлмаслиқи керәк. Әлвәттә, доригәрлик саһәсидә хитайни билмәй туруп һәмкарлиқ елип берилмаслиқи лазим. Биз илгири хитай билән һәмкарлиқ йолини синап бақтуқ. Бирақ уйғурларниң вәзийити, шинҗаңда тәхминән 15 милйондәк уйғурниң қан өрникиниң елинип тәкшүрүлүши, хитайларниңкини әмәс, пәқәтла уйғурларниңкинила елип тәкшүрүши бизгә хитай билән болған һәмкарлиқниң мәғлуп болғанлиқини көрситип бәрди. Нөвәттә, хитай билән һәмкарлиқ елип бериш дәври ахирлашти. Нөвәттә б д т ниң хитай билән һәмкарлиқ елип берилмайдиғанлиқини елан қилиш вақти кәлди. Улар хәлқарада йетим қалдурулуп, өз қилмишиниң бәдилини өтүши керәк.” 

“хитай коллегийәси” йеқинқи бир йил ичидә көп қетим гуваһлиқ йиғинлирини өткүзүп, уйғурлар вә фалунгоңчилар, орган көчүрүшкә қатнашқан шаһитлар вә шундақла мутәхәссисләрниң гуваһлиқ сөзлирини ишиткән. Мәзкур хәлқ сот коллегийәсидә гуваһлиқ бәргәнләрниң ичидә меһригүл турсун, гүлбаһар җелиловадәк шаһитлар вә америкадики массачусеттис технологийә институтиниң генитик тәтқиқатчиси мая мутәллиповадәк мутәхәссисләрму бар иди. “хитай коллегийәси” бу йил 6‏-айда чиқарған кесимидә “нөвәттә хитайниң фалунгуңчиларниң ички әзалирини еливатқанлиқи шуниңдәк уйғур районида қурулған лагерлардики тутқунларға қарита уларниң ички әзалирини елиштин башқа һечқандақ пайдиси болмиған кәң көләмлик бәдән тәкшүрүшлирини елип барғанлиқи” тәкитләнгән иди.