Бил кларк билән сөһбәт: “уйғурлар үчүн сөз қилиш мениң мәҗбурийитим! ” (1)

Вашингтондин мухбиримиз әзиз вә җүмә тәйярлиди
2024.05.22
Bill-and-Mamatjan-1024 Әркин асия радийосиниң мухбири доктор бил кларк (солда) (William Clark) ни зиярәт қиливатқан көрүнүш. 2024-Йили апрел, ню-йорк
RFA/Sintash

Ғәрб илим саһәсиниң, җүмлидин явропа алимлириниң уйғурлар вә уларниң вәтинигә болған қизиқиши 19-әсирдила юқири пәллигә чиққан болуп, уйғурларниң тили, йезиқи, мәдәнийити вә башқа саһәләргә даир охшимиған темилар изчил уларниң қизиқиши болуп кәлгән иди. Шу заманниң алимлири өзигә яриша даиридә уйғурлар һәққидики тәтқиқатни хәлқара сәвийәгә елип чиқишта байрақдарлиқ рол ойниған болуп, уларниң қәдәм изи әсирләр бойи барғансери зорийип барди. Әнә шу йосунда уйғуршунаслиқ тәдриҗий һалда бир муһим пән тармиқи болуп билинишкә башлиғандин буян бу саһәдә өз тиришчанлиқини көрситип кәлгән көплигән иҗтиһатлиқ алимлар йетишип чиқти. Доктор бил кларк (William Clark) әнә шу хил кишиләрниң бири болуп, 1985-йили “шинҗаң университети” да оқутқучилиқ хизмитини башлиғандин буянқи йәттә йил мабәйнидә көплигән уйғур зиялийлири билән қоюқ достлуқ орнатқан. 1996-Йили қазақистанға көчүп кәткәндин кейинму бу җайдики 14 йиллиқ һаятида давамлиқ уйғурлар билән қоюқ алақидә болуп кәлгән. У бу мәзгилләрдики һес-туйғулири һәққидә сөз болғанда “мән аллиқачан уйғурлар билән уруқ-туғқандәк болуп кәткән” дәйду.

Уйғур диярида 2016-йилидин башлап юқири пәллигә чиққан бастуруш вә зор көләмлик тутқун ташқи дуняға мәлум болушқа башлиғандин буян, доктор бил кларк буни кәскин тәнқидләш мәзмунидики аммиви йиғилиш паалийәтлири, тор муһакимилири вә обзор мақалилирини тәйярлап, бу қабаһәтләрни америка хәлқигә билдүрүштә пидакарлиқ билән хизмәт қилип кәлмәктә. Шуниңдәк мушу хилдики аммиви паалийәтләргә арилиқни йирақ көрмәй актиплиқ билән қатнишип кәлмәктә. Йеқинда ню-йорк шәһиридә чақирилған “уйғур қирғинчилиқини бузуш” темисидики илмий муһакимә йиғини мәзгилидә биз доктор бил кларк билән техиму тәпсилий сөһбәтлишиш пурситигә ериштуқ. юқириқи аваз улинишидин бу қетимқи сөһбәтниң биринчи қисмини аңлиғайсиләр.

Мухбир: сөһбитимизни сиз елан қилған “ибраһим һәққидә һекайә” намлиқ мақалидин башлисақ. Сиз қандақ болуп бу темиға ишләп қалдиңиз? буниң арқа көрүнүши һәққидә аз-тола сөзләп бақсиңиз.

Бил кларк: болиду. 1994-Йили мән үрүмчигә йәнә бир қетим бардим. Униңдин илгири мән аялим җули билән ғулҗада үч йил, үрүмчидә икки йил яшиған идуқ. Бу җәрянда биз шинҗаң университети вә или педагогика институтида дәрс өттуқ. Кейин мән инсаншунаслиқ илми бойичә аспирантлиқ оқушумни башлидим. Мән өзүмниң докторлуқ илмий мақаләмни йезиш җәрянида ибраһим (мутиий) ниң аилиси мән бу җайда тунҗи қетим зиярәт қилған уйғур аилиси болуп қалди. Кейинчә бу мениң иккинчи аиләм болуп қалди. У киши даңлиқ тилшунас иди. У һәқиқәтәнму “әпәндим” дәп чақирғучилики бар бир инсан иди. Униң сүр-һәйвити, характери мәндә бәкму чоңқур тәсир қалдурған. Кейин ойлисам ашу қисмәтләр әмәлийәттә мениң бәхтим болған икән. Биз әйни вақитта ашундақ бир ишни “содилашқан” идуқ: мән докторлуқ мақаләмгә керәклик мәзмунлар үчүн уни зиярәт қилидиған, сөһбитимиз түгигичә аялим униң нәврилиригә инглизчидин дәрс өтүп беридиған болди. Чүнки мениң тәтқиқат темам инсаншунаслиқ болғанлиқи үчүн, мениң униңдин сорайдиғанлирим бәкму көп иди. Болупму ибраһим мутииниң балилиқ дәври өткән турпанға мән бәк қизиққан идим. Шу вақитларда бир түркүм татар зиялийлири шәрқий түркистанға кәлгән болуп, уларниң бәзилири турпанда йеңи мәктәпләрни ачқан. Бу мәктәпләр шу замандики мәдрисәләрдин зор дәриҗидә пәрқ қилидиған болуп, бу мәктәпләрдә балилар математика вә башқа тәбиий пән билимлирини өгинәттикән. У шу вақитларда мушундақ мәктәпләрниң биригә кирип оқуғучиларниң алди болуп оқуған икән. Кейин у әмдила йигитлик қурамиға йәткәндә явропаға берип бирнәччә йилни өткүзгән икән. Кейинчә у ташкәнткә берип, совет иттипақи қурған университетта оқуған. Шуңа униң һаяти маңа бәкму қизиқарлиқ билингән иди.

Мухбир: сиз үрүмчидики вақтиңизда ибраһим мутиий вә башқа уйғур зиялийлири билән, шундақла йәрлик уйғурлар билән көп арилашқан икәнсиз. Шу вақитта сиз учрашқан йәрлик уйғурлар һәққидә ядиңизда қалған ишлар барму?

Бил кларк: немисини дәйсиз. Әслигүдәк ишлар бәк көп. Ибраһим мутиийниң оғли вә келининиң он йиллиқ той хатириси үчүн өткүзүлгән мәрикә дәл мушу хилдики ядимдин чиқмайдиған ишларниң бири һесаблиниду. Мән үрүмчигә тунҗи қетим кәлгәндә, йәни 1985-йили улар той қилған икән. Аридин он йил өтүп мән докторлуқ илмий мақаләмни башлиған вақитта өткүзүлгән бу мәрикигә мениму тәклип қилди. Мәрикә аҗайип нахша-уссул, чақчақ, охшиған таамлар билән бәкму қизип кәтти. Шу чағда яшлардин бири йенимға келип, “сиз чәт әллик икәнсиз. Бу йәрдә немә қилисиз?” дәп қизиқсинип сориди. Мән униңға қарап, “мән бу йәрдә уйғурларни тәтқиқ қилимән. Болупму 1949-йилидин буянқи үрүмчи шәһиридә уйғур аилилириниң өзгириш йүзлиниши һәққидә издиниватимән” дедим. У маңа тикилип бир қариветип “тохтаң, тохтаң! биз өзгирип кәткән уйғурлар. Мениңчә сиз қәшқәргә беришиңиз керәк! ” деди. Мән күлүп туруп, “мениңму қәшқәргә барғум бар” дедим. Әмма аялим үрүмчини яхши көрүп қалған иди. Чүнки бу бир тез өзгириватқан бир шәһәр иди. Шу вақитта омумий җәһәттин қариғанда, уйғурлар раврус дәриҗидә хитай һөкүмитиниң контроллуқида болсиму, әмма уларниң хусусий һаяти йәнила зор дәриҗидә әркин иди. Һазирқиға қәтий охшимайтти. Гәрчә улар 100 пирсәнт сап уйғур болсиму уйғурларниң өзлири “биз өзгирип кәткән уйғурлар” дегән қарашта иди. Шу чағда мениң үч балам болғачқа, мушу хилдики балилиқ аилиләр билән дост болушни яхши көрәттуқ.

Мухбир:әйни вақитта ғәрб дунясидики сизгә охшаш көплигән яш оқуғучилар уйғур дияриға барған һәмдә бу җайдики уйғурлар билән дост болушқан иди. Әмма 2017-йилидин кейин қарайдиған болсақ, әйни вақиттики ашу яш алимлардин уйғурлар һәққидә сөз қилғанлири көп әмәс. Буниңға қарап бәзи уйғурларниң уларни йүзсизлик қилди, дәп әйиблигәнликиниму аңлаймиз. Сиз қандақ болуп уйғурлар һәққидә тохтимастин сөз қилишни талливалдиңиз? әслидә сизму хатирҗәм һаятниң пәйзини сүрүп, өзиңизниң ишлири билән мәшғул болсиңиз болаттиғу?

Бил кларк: шундақ. Сиз охшимиған нуқтилардин сөз қилишни дәватисиз. Бу тәриқидә сөз қилиш болса мениң чоң нишанлиримдин бири, десәмму болиду. Биз бу қетимлиқ пәвқуладдә муһакимә йиғинида йәһудийларниң қандақ қирғин қилинғанлиқини әсләп олтуруптимиз. Әйни вақитта йәһудийлар өйлиридин тутқун қилинип елип меңилғанда, ғәрбий явропадики нурғун кишиләр уларни йошуруп қойған яки охшимиған шәкилләрдә уларға ярдәм қилған. Бу тарих маңа бәк чоң тәсир қилған. Мән даим өзүмдин “әгәр бу ишларни мән қилмисам ким қилиду? ” дегән соални қайта-қайта сораймән. Уйғурлар һазир дәл мушу хил ярдәмгә моһтаҗ. Чүнки уйғурлар һазир әң зор мәвҗутлуқ киризисигә дуч келиватиду. Мушундақ қирғинчилиқ болуватқан бир шараитта мән, йәнә келип 1985-йили нәвқиран яш йигит сүпитидә ашу районға берип уйғурлар билән ич қоюн-таш қоюн болған бир адәм вуҗудумға қерилиқ йетип, йешим 68 гә барғанда қандақму җим олтуралаймән? уйғурлар шу қәдәр есил бир хәлқ. Улардин нурғунлиған есил кишиләр мән билән дост болған. Һазир болса уларниң көп қисми лагерларда қамақлиқ. Мән сизгә бир мисал елип берәй: шу вақитта мән һәр күни узунға йүгүрәйттим. Шундақ болғачқа шинҗаң университетиниң тәнтәрбийә оқутқучиси болған дилмурат билән йеқин дост идим. У бәк даңлиқ тәнтәрбийәчи вә яхши мәшқавул иди. 2017-Йили у тутқун қилинип муддәтсиз қамақ җазасиға һөкүм қилинипту. Йеқинда аңлисам у түрмидә еғир қийнилип нәччә күнлүки қалғанлиқи мәлум болғандин кейин, аилисигә давалашқа чиқирилипту. Әйни вақитта униң аяли бизниң балилиримизниң һалидин җиқ хәвәр алған. Шундақ болғаникән, дилмурат вә униң аяли үчүн сөз қилиш маңа нисбәтән бир түрлүк мәҗбурийәт болуши керәк. Йәнә алсам, шу вақитта уйғур аилилириниң әһвалини тәкшүрүш үчүн аббас бурһан аилисигә көп бараттим. Улар мениң докторлуқ мақаләмгә көп ярдәм бәргән. Бу җәрянда уларниң аш-тузини көп йегәнмән. Шу чағларда ришат аббас вә рошән аббас билән тонушқан идим. Һазир болса шуларниң бири болған гүлшәнгә 2018-йили еғир қамақ җазаси берилгәнлики һәққидики хәвәрләрни аңлап олтуруптимиз. Шундақ туруп мән қандақму җим олтуралаймән?

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.