Bilinkén Uyghur mesilisi arqiliq xitaygha qandaq signal bermekchi boldi?

Amérika tashqi ishlar ministiri antoni bilinkin shangxeyge yétip kelgen waqittiki körünüsh. 2024-Yili 24-aprél, shangxey

Amérika tashqi ishlar ministiri antoni bilinkin 24-apréldin bashlap xitayda élip baridighan ikki künlük ziyaritini bashlidi. Nöwette, bilinkénning 24-ayril shangxeyge yétip barghanliqi melum bolmaqta. Bilinkénning ziyariti baydén hökümiti amérika-xitay munasiwetlirini bir izda saqlash qélishqa tirishiwatqan bolsimu, emma amérikaning xitayning rusiye herbiy sana'itige yardem qilishidin qattiq endishe qiliwatqanliqi, shuning bilen bir waqitta xitayning Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq qilishi dawam qiliwatqanliqi, xitayni jawabkarliqqa tartish mesilisining dawamlashturulidighanliqi qeyt qiliniwatqan bir waqitta élip bérilidu. Bilinkén irqiy qirghinchiliq mesilisini 22-aprél tashqi ishlar ministirliqining axbarat yighinida alahide tilgha alghan. Bu, bilinkénning amérika aliy diplomatik emeldari süpitide xitayda 2-qétim ziyarette bolushi we ziyaret harpisida xitaygha éniq tenqidlerde bolushi hésablinidu.

Halbuki, uning tunji xitay ziyariti 2023-yili amérikaning bir xitay jasusluq sharini étip chüshürüshining arqisidin élip bérilghan. Uning shu qétimliq ziyariti xitay jasusluq sharining étip chüshürülüshi sewebidin téximu keskinliship ketken munasiwetlerni “Turaqlashturushqa” qaritilghanidi.

Bilinkénning bu qétimliq sepiri, uning 19-ayril italiyening kapri arilida, xitayning rusiye herbiy sana'itini halqiliq lawazimetler bilen teminligüchi asasliq dölet ikenliki, uning herikiti “Yawropa soghuq urushi axirlashqandin béri duch kelgen eng chong tehdit” ni ulghaytiwatqanliqini tekitlepla qalmay, amérika tashqi ishlar ministirliqining 22-aprél élan qilghan yilliq kishilik hoquq doklatida, xitayning Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq qilish we insaniyetke qarshi jinayet sadir qilishni dawamlashturuwatqanliqini qeyt qilishining arqisidinla bashlandi.

 Amérika tashqi ishlar ministirliqidiki emeldarlar, ziyarette bilinkénning xitayni rusiye armiyesige bériwatqan yardimi heqqide agahlandurup, washin'gtonning “Chongqur endishiliri” ni bildüridighanliqi, oxshash bir waqitta uning kishilik hoquqni “Eng yuqiri sewiyede” otturigha qoyidighanliqini qeyt qilishmaqta.

Amérika tashqi ishlar ministirliqi démokratiye, kishilik hoquq we emgek bashqarmisining aliy emeldari, bash elchi robért gilkrist 22-aprél ötküzülgen axbarat yighinida: “Bilinkén xitay xelq jumhuriyiti bilen bolghan barliq alaqilerde qilip kelginidek, bu qétimmu kishilik hoquqni eng yuqiri sewiyede we eng éniq rewishte otturigha qoyidu” dégen.

Halbuki, amérikadiki “Uyghur herikiti” teshkilatining re'isi roshen abbasning körsitishiche, u, bilinkénning xitay ziyaritidin burun élan qilin'ghan bu doklattin amérikaning xitaygha dölitige bergen “Keskin bir signali” ni körgen. Lékin roshen abbas, bu “Keskin signal” amérikaning küntertipidiki ukra'ina urushi, ottura sherq toqunushi, xitayning hindi-tinch okyan rayonidiki herbiy tehditi, amérikaning dölet ichidiki zeherlik dora-féntanél mesililirining astida kömülüp qalmasliqi, uning xitayda jaza lagérlirini taqashni, mejburiy emgekke xatime bérishni “Ochuq we keskin telep” qilishini bildürdi.

Amérika tashqi ishlar ministirliqining 23-aprél élan qilghan yazma bayanatida, bilinkénning ziyarette “Ottura sherq, ukra'ina urushi, teywen boghuzi we jenubiy déngiz mesililirini öz ichige alghan ikki tereplik, rayon we yer shari xaraktérlik bir qatar mesililerni muzakire qilidighanliqi” , uning yene shi jinping bilen baydén ötken yili san-fransiskoda uchrashqanda déyishken “Zeher qarshi hemkarliq, herbiyler arisidiki alaqe, sün'iy idrak, xelqler arisidiki öz ara alaqini kücheytish wedilirini ijra qilishqa da'ir ishlar” nimu muzakire qilidighanliqi bildürülgen. Bayanatta qeyt qilinishiche, bilinkén amérika bilen xitayning hetta “Öz ara ixtilapliq mesililerdiki riqabetni mes'uliyetchanliq bilen bashqurushining muhimliqini tekitleydiken. ”

Lékin amérikaliq zhurnalist, adwokat we siyasiy obzorchi, “Xitayning yiqilishi” namliq eserning aptori gordon chang, ziyarette xitayning rusiyening ukra'ina urushini qollishi nuqtiliq muzakire témilirining biri bolushi mumkinliki, lékin amérika-xitay arisidiki nurghun ixtilapliq mesililerde körünerlik ilgirilesh bolidu, dep qarimaydighanliqini bildüridu. Gordon changning qarishiche, baydén hökümiti xitayni éghir bedel töletmigüche, xitay rusiyeni halqiliq yardem bilen teminleshni dawamlashturidiken. Gordon chang 24-aprél bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi: “Baydén hökümiti xitayni éghir bedel töletmigüche, rusiyeni halqiliq yardem bilen teminleshni dawamlashturidu. Baydénning buni toxtitish küchi bolsimu, emma u bu küchini hazirghiche qollanmidi.”

Gordon changning qeyt qilishiche, urushning dawamlishiwatqinigha ikki yil bolghan bolsimu, lékin xitay özining qarishini özgertmigen. Belki, rusiyeni qollashni téximu kücheytken.”

Gordon chang yene amérika hökümitining “Wetenperwerlik qanuni” gha asasen xitay bankilirini jazalishi, shuningdila buning chong tesiri bolidighanliqini tekitleydu. Gordon chang mundaq deydu: “Biz xitay bankilirini ‛wetenperwerlik qanuni‚ ning 311-maddisi boyiche ‛pul etkeschisi‚ dep élan qilip, ularning dollar banka hésablirini toxtatsaq bolidu. Shu ehwalda buning chong tesiri bolushi mumkin. Hökümet bu heqte agahlandurush bergen bolsimu, lékin hazirghiche bu tedbirni qollanmidi. Bu, xitaylarda amérika ‛jiddiy emes‚ dégen tuyghu peyda qilip keldi.”

Buning aldida “Wol schérét zhurnili” géziti, baydén hökümitining bezi xitay bankilirini jazalimaqchi boluwatqanliqini bildürgen. Lékin roytérsning 23-aprél bildürüshiche, baydén hökümitining bir emeldari, bezi xitay bankilirini jazalash mesilisining muzakire qilin'ghanliqi, emma resmiy ijra qilinidighan bir pilan halitige kelmigenlikini éytqan. Bu emeldarning, diplomatiyening bu xil heriketke éhtiyaj qaldurmasliqini ümid qilidighanliqini bildürgenliki qeyt qilinmaqta. Amérika bankilarning dollargha érishishini chekleshni köp hallarda axirqi chare süpitide ishlitip kelgen. “Wol schérét zhurnili” géziti, qaysi xitay bankilirining nishanda ikenlikini körsetmigen bolsimu, bu xil jazaning qerzi köpiyip, iqtisadi nacharlashqan xitay üchün bek xeterlik bolidighanliqi qeyt qilinmaqta.

Gordon changning éytishiche, tiramp hökümiti xitayning Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq qilghanliqini élan qilishidin béri, xitayning siyasiti téximu nacharlashqan. U, doklat élan qilishning xitaygha körünerlik tesiri bolmighanliqi, xitayni peqet bedel töletkendila bir yerge barghili bolidighanliqini bildüridu. Gordon chang: “Siz xitay kompartiyesige dostane bolush arqiliq héchyerge baralmaysiz. Siz peqet xitaygha jaza yürgüzgende, uni bedel töletkendila bir nuqtigha baralaysiz. Eger siz uni tenqidlisingiz, banka, shirketlirini cheklisingiz, konsulxanilirini taqisingiz, andin bir nuqtigha baralaysiz. ”

Halbuki, “Uyghur herikiti” teshkilatidiki roshen abbasning qeyt qilishiche, amérika hökümitining sözi bilen herikiti birdek bolushi, u aghzaki tenqidlesh we doklat élan qilish bilen cheklinip qalmasliqi kérek iken. Lékin bilinkén amérika tashqi ishlar ministirliqining yilliq kishilik hoquq doklati élan qilish munasiwiti bilen ötküzgen axbarat yighinida, “Bérmida rohingga, shinjangda Uyghurlarning her biri irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetning qurban” ikenlikini, “Amérika qoshma ishtatlirining chongqur endishilirini buninggha jawabkar hökümetlerge dawamliq biwasite yetküzidighanliqi” ni éytqanidi.

Bilinkénning ikki künlük ziyarette, xitay tashqi ishlar ministiri wang yini öz ichige alghan yuqiri derijilik xitay rehberliri bilen körüshidighanliqi qeyt qilinmaqta. Biraq uning ziyarette xitay re'isi shi jinping bilen körüshidighan yaki körüshmeydighanliqi hazirgha qeder éniq emes.