“Bingtu'en” ning déwiziye-sheherliridiki jiddiy emeldar almashturush némidin dérek béridu?

Uyghur éligha tarqalghan xitayning ishlepchiqirish-qurulush déwiziyelirining orunlishish xeritisi.

Xitayning Uyghur diyaridiki ishlepchiqirish qurulush armiyesi, yeni “Bingtu'en” ning élan qilghan “Bingtu'en” déwiziye-sheherliridiki jiddiy emeldar almashturush, uning Uyghur diyarining jenubigha dawamliq kéngiyish we rayonning muqimliqini saqlash tedbirlirige a'it bir yürüsh qararliri her sahening diqqitini qozghidi.

Xitayning “Bingtu'en tori” ning 20-dékabir xewer qilishiche, 19-dékabirdiki yighinda élin'ghan qararlarda xitayning Uyghur diyarida turushluq ishlepchiqirish-qurulush armiyesi, yeni “Bingtu'en” ning bezi déwiziyelirining partkom sékrétarliri, siyasiy komissarliri, sot we xelq qurultiyi qatarliq organlirining yuqiri derijilik emeldarliri birla waqitta almashturulghan.

18-Dékabir küni échilghan yighinda bingtu'en partkomi qarar maqullap, bingtu'enni Uyghur rayonining jenubigha dawamliq kéngeytish, bingtu'en bilen yerlikni öz'ara biriktürüsh we rayonning kelgüsi muqimliqi üchün asas yaritish istratégiyesini élan qilghan.

Xitay hökümitining Uyghur siyasitini yéqindin közitip kéliwatqan weziyet analizchilirining qarishiche, xitayning bingtu'ende élip bériwatqan bu xil jiddiy siyasiy tedbirliri we uning arqisigha yoshurun'ghan pilan we meqsetliri endishe qozghaydiken.

Amérikadiki chikago uniwérsitétining tekliplik proféssori, kishilik hoquq adwokati téng byawning qarishiche, bingtu'endiki emeldar tengshesh we bashqa tedbirler xitay merkiziy hökümitining Uyghur rayonigha bolghan kontrolluqni yenimu kücheytishni meqset qilghaniken.

Téng byaw mundaq dédi: “Nöwette xelq'arada lagérlar we irqiy qirghinchiliq mesilisige bolghan diqqet barghanche kücheymekte. Buninggha munasiwetlik shexslerge bolghan jazalash tedbirlirimu köpeymekte. Emma xitay kommunist hökümiti bu mesilide toxtap qalmidi. Yeni ‛térrorizmgha zerbe bérish‚, ‛bölgünchilikke zerbe bérish‚ dégenlerni kötürüp chiqip, Uyghurlargha bolghan basturushni dawamlashturmaqta. Bu qétim bingtu'ende élip bérilghan zor kölemde emeldar yötkesh, tengsheshmu emeliyette merkezning shinjanggha bolghan kontrolluqini yenimu kücheytishni meqset qilghan”.

Adwokat téng byaw bu qétim bingtu'endiki emeldar tengsheshte Uyghurlarning bolmasliqi heqqide toxtilip, buni xitay hökümitining irqiy kemsitish siyasiti we Uyghurlargha ishenmeslikining ashkara ipadisi dep körsetti.

U mundaq dédi: “Xitay merkiziy hökümitining Uyghurlargha ishenmesliki we Uyghurlargha ziyankeshlik qilishi ilgiriki yillarda doklatlar élan qilinip kelgenidi. Yeni Uyghur serxilliri zerbe bérish nishani qilindi. Tonulghan Uyghur ziyaliyliri, Uyghur tijaret ademliri, diniy ölimalar ziyankeshlik obyékti bolup keldi. Xitay merkiziy hökümiti yene Uyghurlarning muhim hökümet organlirida wezipide bolushinimu xalimay kelgen. Ilgiri üzlüksiz dawam qilip kéliwatqan bu xil irqiy kemsitish, hazirqi irqiy qirghinchiliq siyasiti muhitida, xitay hökümitining ilgiri Uyghur kadirlirini körünüshke bolsimu wezipige teyinleshtek yasalmiliqini yoqatti”.

Amérikadiki Uyghur pa'aliyetchiliridin dunya Uyghur qurultiyining mu'awin ijra'iye hey'iti, bingtu'enning ehwalidin yaxshi xewerdar ilshat hesen ependimu xitayning bingtu'endiki emeldar tengshishining meqsiti heqqide öz qarashlirini ortaqlashti.

Ilshat hesen ependining qarishiche, bu qétim xitay hökümitining bingtu'endiki emeldarlirining arisida birmu Uyghur yaki qazaq qatarliq yerlik milletlerning bolmasliqini pütünley xitaylashturush siyasitining ashkara ipadilinishi iken.

Ilshat hesen ependi xitay hökümitining Uyghur rayonida bingtu'endek bu siyasiy qurulmini qurushtiki meqsiti we uning Uyghurlarni basturushtiki wezipisini eskertip ötti.

Ilshat hesen ependi yene, bingtu'enning terkibidiki Uyghur qatarliq xelqler arilash déwiziyilernimu körsitip ötti.

Uning qarishiche, bu qétim bingtu'ende échilghan yighinda “Bingtu'enning jenubqa téximu kéngiyishi” ni tekitlesh we buni emelge ashurushtiki meqset jenubtiki Uyghurlar köp sanliq igiligen rayonlarni téximu köp igiliwélish, xitay nopusini téximu köpeytip we Uyghurlardin ashurup, nopus üstünlükini qolgha keltürüsh iken.

Gollandiyediki weziyet analizchisi asiye Uyghur xanim bu qétim bingtu'enning rehberlik qatlimidiki emeldar tengsheshning arqa körünüshi we meqsiti heqqide toxtaldi.

Asiye xanim 2021-yili 12-ayda tekshürüshke yollan'ghan, 2017-yil wezipisidin qaldurulghan bingtu'enning mu'awin partkom sékrétari yang fulinni tilgha élip, bu qétim bingtu'ende wezipisidin qaldurulghan emeldarlarningmu shi jinpingning özige sadiq emeldarlarni wezipige qoyush éhtiyaji sewebidin ikenlikini bildürdi.

Asiye xanim yene bingtu'ende échilghan yighinda, tekitlen'gen “Bingtu'enni jenubqa kéngeytish”, “Bingtu'en bilen yerlikni birleshtürüsh” tedbirliri heqqide toxtaldi.

Uning tekitlishiche, bu tedbirler xitay hökümiti 2010-yilila otturigha qoyghan, Uyghur diyarining jenubidiki rayonlarni xitaylashturushni tézlitish siyasitining muhim bir terkibiy qismi iken.