Мутәхәссисләр: “хитайниң ‛бир бәлбағ бир йол‚ қурулуши түркийәгә амәт әмәс, бәлки апәт елип келиду!”

Түркийәдики оттура-шәрқ техника университети хәлқара мунасивәтләр факултетиниң пирофессори ишиқ қушчу боннәнфант ханим, “бир бәлбағ бир йол” қурулушиниң түркийәгә һәр җәһәттин зиян елип келидиғанлиқини тоғрисидики мәзмунларни екранда көрсәтмәктә. 2025-Йили январ.

Түркийәдики көп санда мутәхәссис вә сиясәтчиләр хитайниң “бир бәлбағ бир йол” қурулушиниң оттура асиядики түркий җумһурийәтлири вә түркийәгә иқтисадий җәһәттин зор пайда елип келидиғанлиқини илгири сүрүп кәлмәктә. Һалбуки, бәзи мутәхәссисләр вә карханичилар, мәзкур қурулушниң түркийәниң миллий санаити вә иқтисадиға зор зиян елип келидиғанлиқини тәкитлимәктә. Түркийәдики оттура-шәрқ техника университети хәлқара мунасивәтләр факултетиниң пирофессори ишиқ қушчу боннәнфант ханим, “бир бәлбағ бир йол” қурулушиниң түркийәгә һәр җәһәттин зиян елип келидиғанлиқини тәкитләйду.

У, бу һәқтә бәргән доклатида алди билән түркийә билән хитай оттурисидики мунасивәттә уйғур мәсилисиниң тутқан орниниң муһимлиқини тәкитләп, мундақ дәйду: “хитай-түркийә мунасивитидә бурундин тартип уйғур мәсилиси асасий мәсилә сүпитидә орун елип кәлди. 1952-Йили аднан мәндәрәс һөкүмитиниң министирлар кабенти қарар чиқирип, шәрқий түркистандин қечип чиққан 1820 нәпәр уйғур вә қазақ көчмәнни түркийәгә қобул қилған иди. Һазир дуняниң һәр қайси дөләтлиридә яшаватқан уйғурлар наһайити яхши шәкилдә тәшкилләнди. Әслидә муһаҗирәттики уйғур миллий һәрикити башланған дөләт түркийәдур. Түркийәниң хитай билән болған мунасивити қоюқ болмиған дәврләрдә, түркийә уйғур мәсилидә бираз актип орунда туруп кәлди. Кейинки йилларда болса уйғур мәсилиси икки дөләт оттурисидики мунасивәттә муһим мәсилә сүпитидә оттуриға чиқишқа башлиди”.

RFA/Erkin Tarim

У, доклатида икки дөләт оттурисидики уйғур мәсилисини чөридигән тоқунушниң әң юқири пәллисиниң 2009-йили йүз бәргән “5-июл үрүмчи қирғинчилиқи” болғанлиқини; әйни вақиттики түркийә баш министири рәҗәп таййип әрдоғанниң хитайниң уйғурларға қаратқан бастурушлирини “ирқий қирғинчилиқ” дәп атиғанлиқини, шуниңдин кейинла, йәни 2010-йили түркийә билән хитай оттурисида истратегийәлик шериклик келишими түзүлгәнликини оттуриға қойди. У доклатида хитайниң “бир бәлбағ бир йол” қурулушини йолға қоюштики асаслиқ мәқситиниң хитайниң дунядики тәсирини күчәйтиш икәнликини тәкитләп, мундақ дәйду: “‛бир бәлбағ бир йол‚ қурулуши ши җинпиң һакимийәт бешиға кәлгәндин кейин, йәни 2013-йили оттуриға чиқти. Бу хәлқара мунасивәтләрдә хитайниң дунядики тәсирини күчәйтиш мәқситидә оттуриға қойған истратегийәлик түридур. Буни хитай һөкүмити ‛тинчлиқ йоли билән йүксилиш‚, ‛бирликтә мәнпәәт елиш‚ дегәндәк шоарлар билән дуняға тонуштуруп кәлди. Һалбуки нурғун кишиләр хитайниң һакиммутләқлик түзүми билән башқурулуватқан бир диктатор дөләт икәнликини унтуп қеливатиду. Хитайниң мәқсити өзи ишләпчиқарған малларни явропа дөләтлиригичә сетиш, шуниң билән бирликтә сиясий тәсириниму күчәйтиштин ибарәт”.

RFA/Erkin Tarim

Игилишимизчә, 2024-йили түркийә билән хитай оттурисидики тиҗарәт соммиси 46 милярд америка доллири болған. Буниңда түркийә хитайға пәқәтла бәш милярд долларлиқ мал експорт қилалиған, йәни түркийә икки дөләт оттурисидики сода мунасивитидә пассип орунда турған.

Пирофессор, доктор ишиқ қушчу боннәнфант ханим түркийә билән хитай оттурисидики тиҗарәттә түркийәниң зиян тартип кәлгәнликини, бүгүнки әң муһим мәсилиниң мәҗбурий әмгәк мәсилиси икәнликини, хитайниң уйғур қатарлиқ түркий хәлқләрни мәҗбурий ишлитип ишләпчиқарған маллирини түркийәгиму сетиватқанлиқини, буниңға қарита түркийәниң тәдбир елиши керәкликини илгири сүрүп мундақ дәйду:

“әң муһим мәсилиләрдин бири, уйғурларниң мәҗбурий әмгәккә селинишидур. Бу һәқтә дунядики кишилик һоқуқ тәшкилатлири көп санда доклатлар елан қилди. Шәрқий түркистанниң пахтиси мәшһур. Шуңа хитай тоқумичилиқта уйғурларни қул ишчи орнида ишлитип дуняға мал сетиватиду. Бу тоғрилиқ тәйярланған нурғун доклатлар бар. Әгәрдә сиз буни нәқ мәйданда көрүп келимән десиңизму, хитай рухсәт қилмайду. Хитай оттура асия вә түркийәгә мәбләғ салса, ишчилирини өзи әкеливатиду. Шуңа хитай салған мәбләғниң һеч бир пайдиси болмайватиду. Түркийә һөкүмити уйғур мәсилисидә изчил һалда хитай билән болған тиҗарий мунасивитимизгә сәлбий тәсир көрситиду дәп сүкүттә туруп кәлмәктә. Түркийә һөкүмити хитай билән болған иқтисадий вә тиҗарий мунасивәттә уйғур мәсилисигә сәл қариса болмайду”.

Йиғинға иштирак қилған дуня уйғур қурултийи иҗраийә комитети муавин рәиси, уйғур академийәсиниң баш катипи абдулһәмид қарахан әпәнди, түркийәниң әң даңлиқ университетлиридин бири болған оттура-шәрқ техника университетида “бир бәлбағ бир йол” қурулуши билән уйғур ирқий қирғинчилиқиниң оттуриға қоюлушиниң зор әһмийәткә игә икәнликини илгири сүрди.

Бу доклат бериш йиғиниға иштирак қилған әнқәрәдики йилдирим бәязит университетиниң оқутқучиси намәтҗан мәмәт орхун әпәнди хитайниң “бир бәлбағ бир йол” қурулушиниң әмәлийәттә оттура асиядики түркий җумһурийәтлири билән түркийәгә амәт әмәс, бәлки апәт елип келидиғанлиқини илгири сүрди.

Түркийә ташқий иқтисадий мунасивәтләр кеңишиниң рәиси наил олпақ (Nail Olpak) 2024-йили 18-сентәбир күни ékonomik.com Тор гезитигә түркийә-хитай сода мунасивити тоғрисида баянат бәргән болуп, баянатида наһайити ениқ қилип: “хитайниң ‛бир бәлбағ бир йол‚ қурулушини алқишлиған вақтимизда, зади немини алқишлиғанлиқимизни ениқ билишимиз керәк!” дегән сөзлири билән түрк хәлқини агаһландурған иди.