Mutexessisler: “Xitayning ‛bir belbagh bir yol‚ qurulushi türkiyege amet emes, belki apet élip kélidu!”
2025.01.14

Türkiyediki köp sanda mutexessis we siyasetchiler xitayning “Bir belbagh bir yol” qurulushining ottura asiyadiki türkiy jumhuriyetliri we türkiyege iqtisadiy jehettin zor payda élip kélidighanliqini ilgiri sürüp kelmekte. Halbuki, bezi mutexessisler we karxanichilar, mezkur qurulushning türkiyening milliy sana'iti we iqtisadigha zor ziyan élip kélidighanliqini tekitlimekte. Türkiyediki ottura-sherq téxnika uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler fakultétining piroféssori ishiq qushchu bonnenfant xanim, “Bir belbagh bir yol” qurulushining türkiyege her jehettin ziyan élip kélidighanliqini tekitleydu.
U, bu heqte bergen doklatida aldi bilen türkiye bilen xitay otturisidiki munasiwette Uyghur mesilisining tutqan ornining muhimliqini tekitlep, mundaq deydu: “Xitay-türkiye munasiwitide burundin tartip Uyghur mesilisi asasiy mesile süpitide orun élip keldi. 1952-Yili adnan menderes hökümitining ministirlar kabénti qarar chiqirip, sherqiy türkistandin qéchip chiqqan 1820 neper Uyghur we qazaq köchmenni türkiyege qobul qilghan idi. Hazir dunyaning her qaysi döletliride yashawatqan Uyghurlar nahayiti yaxshi shekilde teshkillendi. Eslide muhajirettiki Uyghur milliy herikiti bashlan'ghan dölet türkiyedur. Türkiyening xitay bilen bolghan munasiwiti qoyuq bolmighan dewrlerde, türkiye Uyghur mesilide biraz aktip orunda turup keldi. Kéyinki yillarda bolsa Uyghur mesilisi ikki dölet otturisidiki munasiwette muhim mesile süpitide otturigha chiqishqa bashlidi”.
U, doklatida ikki dölet otturisidiki Uyghur mesilisini chöridigen toqunushning eng yuqiri pellisining 2009-yili yüz bergen “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” bolghanliqini؛ eyni waqittiki türkiye bash ministiri rejep tayyip erdoghanning xitayning Uyghurlargha qaratqan basturushlirini “Irqiy qirghinchiliq” dep atighanliqini, shuningdin kéyinla, yeni 2010-yili türkiye bilen xitay otturisida istratégiyelik shériklik kélishimi tüzülgenlikini otturigha qoydi. U doklatida xitayning “Bir belbagh bir yol” qurulushini yolgha qoyushtiki asasliq meqsitining xitayning dunyadiki tesirini kücheytish ikenlikini tekitlep, mundaq deydu: “‛bir belbagh bir yol‚ qurulushi shi jinping hakimiyet béshigha kelgendin kéyin, yeni 2013-yili otturigha chiqti. Bu xelq'ara munasiwetlerde xitayning dunyadiki tesirini kücheytish meqsitide otturigha qoyghan istratégiyelik türidur. Buni xitay hökümiti ‛tinchliq yoli bilen yüksilish‚, ‛birlikte menpe'et élish‚ dégendek sho'arlar bilen dunyagha tonushturup keldi. Halbuki nurghun kishiler xitayning hakimmutleqlik tüzümi bilen bashquruluwatqan bir diktator dölet ikenlikini untup qéliwatidu. Xitayning meqsiti özi ishlepchiqarghan mallarni yawropa döletlirigiche sétish, shuning bilen birlikte siyasiy tesirinimu kücheytishtin ibaret”.
Igilishimizche, 2024-yili türkiye bilen xitay otturisidiki tijaret sommisi 46 milyard amérika dolliri bolghan. Buningda türkiye xitaygha peqetla besh milyard dollarliq mal éksport qilalighan, yeni türkiye ikki dölet otturisidiki soda munasiwitide passip orunda turghan.
Piroféssor, doktor ishiq qushchu bonnenfant xanim türkiye bilen xitay otturisidiki tijarette türkiyening ziyan tartip kelgenlikini, bügünki eng muhim mesilining mejburiy emgek mesilisi ikenlikini, xitayning Uyghur qatarliq türkiy xelqlerni mejburiy ishlitip ishlepchiqarghan mallirini türkiyegimu sétiwatqanliqini, buninggha qarita türkiyening tedbir élishi kéreklikini ilgiri sürüp mundaq deydu:
“Eng muhim mesililerdin biri, Uyghurlarning mejburiy emgekke sélinishidur. Bu heqte dunyadiki kishilik hoquq teshkilatliri köp sanda doklatlar élan qildi. Sherqiy türkistanning paxtisi meshhur. Shunga xitay toqumichiliqta Uyghurlarni qul ishchi ornida ishlitip dunyagha mal sétiwatidu. Bu toghriliq teyyarlan'ghan nurghun doklatlar bar. Egerde siz buni neq meydanda körüp kélimen désingizmu, xitay ruxset qilmaydu. Xitay ottura asiya we türkiyege meblegh salsa, ishchilirini özi ekéliwatidu. Shunga xitay salghan mebleghning héch bir paydisi bolmaywatidu. Türkiye hökümiti Uyghur mesiliside izchil halda xitay bilen bolghan tijariy munasiwitimizge selbiy tesir körsitidu dep sükütte turup kelmekte. Türkiye hökümiti xitay bilen bolghan iqtisadiy we tijariy munasiwette Uyghur mesilisige sel qarisa bolmaydu”.
Yighin'gha ishtirak qilghan dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitéti mu'awin re'isi, Uyghur akadémiyesining bash katipi abdulhemid qaraxan ependi, türkiyening eng dangliq uniwérsitétliridin biri bolghan ottura-sherq téxnika uniwérsitétida “Bir belbagh bir yol” qurulushi bilen Uyghur irqiy qirghinchiliqining otturigha qoyulushining zor ehmiyetke ige ikenlikini ilgiri sürdi.
Bu doklat bérish yighinigha ishtirak qilghan enqerediki yildirim beyazit uniwérsitétining oqutquchisi nametjan memet orxun ependi xitayning “Bir belbagh bir yol” qurulushining emeliyette ottura asiyadiki türkiy jumhuriyetliri bilen türkiyege amet emes, belki apet élip kélidighanliqini ilgiri sürdi.
Türkiye tashqiy iqtisadiy munasiwetler kéngishining re'isi na'il olpaq (Nail Olpak) 2024-yili 18-séntebir küni ékonomik.com Tor gézitige türkiye-xitay soda munasiwiti toghrisida bayanat bergen bolup, bayanatida nahayiti éniq qilip: “Xitayning ‛bir belbagh bir yol‚ qurulushini alqishlighan waqtimizda, zadi némini alqishlighanliqimizni éniq bilishimiz kérek!” dégen sözliri bilen türk xelqini agahlandurghan idi.