Bosniye irqiy qirghinchiliqidin Uyghur irqiy qirghinchiliqigha nezer

Sérbrénisa irqiy qirghinchiliqi xatire merkizi. 2024-Yili öktebir, sarayéwo

Sérbrénisa irqiy qirghinchiliqida aman alghuchilar özlirining shexsiy kechmishlirini biz bilen ortaqlashqach, bügünki künde oxshash qismetni béshidin ötküzüwatqan Uyghurlarning azab-oqubetlirige dunya jama'itining téximu yéqidin diqqet qilishi lazimliqini bildürüshti.

Bosniye musulmanlirining qelb yariliri hélihem shipa tapqini yoq

8 Ming roh, 8 ming insan menggülük uyqugha ketken bu ulugh tupraqning, mundin 30 yil muqeddem esheddiy qirghinchiliqini béshidin kechürgen bosniye musulmanliri üchün ebediy iztirap we bir pütmes yarigha aylan'ghanliqi qebre béshida haza échiwatqan, yaki du'a oqup sükünatqa chömgen kishilerdin roshen körülüp turatti.

75 Yashlar chamisidiki samanta faxruddin xanim bu yerge depne qilin'ghan inisining qebrisini yoqlash we “Uning rohigha atap fatihe oqush üchün” gérmaniyedin kelgen iken.

RFA/Memetjan Jume

Biz uni “Sérbrénisa irqiy qirghinchiliqi xatire merkizi zaratgahliqi” ni ziyaret qilish jeryanida, yapyéshil chöplük üstige xuddi derexsiman ret-ret qilip tizlighan 8300 din artuq ach renglik qebre tashliri arisida köz yéshi qilip yürüwatqan yerde uchrattuq.

Uning éytishiche, 1992-yili uning 25 yashliq inisi zafiq faxrudin sérb qoralliq küchliri teripidin a'ilisidin ayrip élip kétilgende, uning 4 yashliq oghli uning bilen qalghan iken. U, eyni chaghdiki tiragédiyelerni esliginide uning közliri yashliri bulaqtek tökületti.

“Ularning hemmisi xuddi tünügün bolghandekla ésimde turuptu, goya tünügünla yüz bergendek”, dep uhsinatti u, köz yashlirini sürtkech.

U inisi bilen widalashqan shu paji'elik deqiqini eslep “Énim méngishida ‛manga acha, oghlumgha bash pana bolup qoyghin, men choqum qaytip kélimen, emma qachan qaytip kélidighanliqimni bilmeymen.‚ dégen. Inimning oghli heqiqeten dadisini tartti, emma inimning orini basalmaydu.” dédi u, tola yighlap qizirip ketken közliridin toxtimay quyuluwatqan yashlirini sürtkech.

Inisi heqqide gep bolghanda bu ottura boy, emma béshigha kelgen shunche éghir riyazetlerge qarimay timen körünidighan bu momayning her bir sözi we alghan her bir nepisining yürek baghrini tilghap chiqiwatqandek azabliniwatqanliqini körüwalghini bolatti.

Uning éytishiche, bu qebristanliqqa uning shu qirghinda öltürülgen biwasite 9 a'ile ezasi üchün xatire téshi tiklen'gen iken. Aridin 30 yil otken bolsimu, emma uning qelb yarisi téxi pütmigen. U, gérmaniyege yerleshken ikki yildin buyan pisxologlargha körün'gen, dawalan'ghan bolsimu, yenila shu éghir yoqitishning asaritidin toluq qutulalmighan.

Bosniye giritsigowina 1992-yilidin 1995-yilghiche yéqinqi zaman dunya tarixidiki eng paji'elik irqiy qirghinchiliqini béshidin kechürgen bir dölet. U jeryanda asasliq boshnak musulmanlirini öz ichige alghan 100 mingdin artuq adem öltürülgen, ikki milyondin artuq adem öy-makanliridin ayrilghan.

RFA/Memetjan Jume

Shu irqiy qirghinchiliqta hayat qalghuchilardin biri almasa salihowichning hékayisimu yuqiriqidek waqitsiz judaliq eslimiliri bilen tolghan.

Eyni yili emdila 8 yashqa kirgen almasa a'ilidikiler bilen birlikte mehellisige basturup kéliwatqan sérb qoralliq küchliridin qéchip, 1994-yili b d t tinchliq saqlash qisimliri qatarida gollandiye qisimliri sérbrénisadiki bir bataréye zawutigha qurghan muhapizet rayonining aldigha toplinidu.

Bextke qarishi ularni öz ichige alghan bir nechche ming adem arisidiki asasen esker yéshidiki erler panahlinishqa érishelmeydu.

1995-Yili 13-iyul gazarmidin chiqiriwétilgen, yaki gazarmigha kirgüzülmey qayturuwétilgen shu charisiz erler arisida almasaning 18 yashliq akisi abdulla salihowichmu bar bolup, shuningdin kéyin uningdin xewer bolmaydu. Kéyin uning 1995-yili 11-iyuldin bashlap sérbrénisa rayonidiki toplap öltürüsh meydanida qirghin qilin'ghan ikki mingdek boshnak musulmanliri bilen qoshup toplap qetl qilin'ghanliqi melum bolidu.

“Bextke qarshi, 13 iyul biz chong akimizni hayat körgen eng axirqi kün boldi, u bizning a'ilidin ayriwétildi. Toghrisini éytqanda achamdin ayriwétildi, chünki u ikkisi bazining ichide bolup hem bazidin eng axirida ayrilghanlardin idi. Tiragédiyelik yéri akam kiyin öltürüwétildi. ”

Almasiningmu akisi heqqide sözlewatqinida közliridin egken yashlar roshen körünüp turatti. U, bu esheddiy qirghinchiliq peyda qilghan rohiy we jismaniy jarahetler menggü kémeymeydighan bolsimu, algha qarap hayatni dawam qilishning zörürlükini bildürdi.

U ichki héssiyatini mundaq dawam qildi: “Méningche biz u peyda qilghan jarahetlerdin teltöküs saqiyip kételmeymiz. Chünki bizning köpimiz bu heqte zinhar sözleshmeymiz. Néme bolghanliqini anda-sanda tilgha iliship qoyushimiz, elwette, iyul éyi biz üchün bashqa aylargha qarighanda azabliq bir ay. Lékin siz irqi qirghinchiliqta yoqitip qoyghan kishiliringiz heqqide sözliginingizde, u bir xil yenggilrek chüshidu, chünki bularni eslesh arqiliq ularning siz bilen haman bille ikenlikini hés qilisiz. Hem bu xil este saqlash sizning hayatta algha qarap méngishingizgha türtke bolidu. Bezide siz téxi bek hesret chékip tola qayghurup kétishtinmu ongaysizlinip qalisiz chünki pütün a'ile ezaliridin ayrilip qalghan anilar bar. Men töttin oghulliri we erliridin. Ayrilip qalghan nurghun anilarni bilimen, ular bügün yalghuz yashawatidu. Démek siz ashu anilargha qarap ulardin chidam we sewr tapisiz.”

Uyghur irqiy qirghinchiliqi

Xitay hökümiti 2017-yili Uyghur qatarliq türkiy musulmanlirigha qarita keng kölemlik basturush siyasiti yürgüzüshke bashlighan. Kommunizm qurbanliri xatire muzéyining aliy tetqiqatchisi ariyan zénzning qarishiche, bu jeryanida eng az dégen 1800 ming Uyghurlarni öz ichke alghan türkiy musulman lagérlargha tashlan'ghan.

Amérika hökümiti 2021-yili yanwarda xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzgen basturush siyasitini “Insaniyetke qarshi jinayet” we “Ériqi qirghinchiliq” dep élan qildi.

Shundin kéyin amérika dölet mejlisini öz ichige alghan 10 din artuq döletning parlaméntliri Uyghur irqiy qirghinchiliqini étirap qilghan idi.

RFA/Memetjan Jume

Bosniye musulmanliri Uyghur weziyitidin xewerdar

Undaqta yéqinqi zaman dunya tarixida zor qirghinchiliqni béshidin kechürgen bosniye musulmanliri, Uyghur musulmanlirining béshigha kelgen qismetlerni qanchilik bilidu?

Biz bu so'alimizning jawabini tunji bolup bosniyening paytexti sarayéwo shehirige qurulghan “Irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet moziyi” din taptuq. Bu muzéy asasliqi bosniye irqiy qirghinchiliqigha béghishlan'ghan bolsimu muzéyning irqiy dunyaning her qaysi jaylirida yüz bériwatqan qirghinchiliqlargha béghishlan'ghan xanisida “Sherqiy türkistanda zulum bar, Uyghur irqi qirghinchiliq toxtitilsun” dégen tilekler yézilghan bir béghishlima ésilghan idi.

Bu heqte toxtalghan muzéyning diréktori azim xalich u béghishlimini bu muzéyni ziyaret qilghuchilar yézip qaldurghanliqini éytti.

U mundaq dédi: “Méningdin ‛Uyghur irqi qirghinchiliqi heqqide némilerni bilisiz‚ dep sorisingiz, semimiylik bilen éytsam men köp nerse bilmeymen. Lékin, insanlardin ularning siyasiy hoquqi we kishilik hoquqini tartiwélishning özimu bir xil jinayet. Bu xil jinayet bu yerde yüz bergen hem shu tapta dunyaning hemme yéride jümlidin Uyghurlarghimu yüz bériwatidu. ”

Sérbrénisa rayonigha yéqin jaylashqan misir namliq bir bazarda turushluq ashpuzul xojayini 39 yashliq abdu porkowichmu qirghinchiliqtin aman qalghuchilarning biri. Umu xitay heqqide ulargha yitip kelgen uchurlarning, ular ghezze heqqide érishken uchurlardek mol emeslikini, emma Uyghurlarning béshigha kelgenlerdin xewerdar ikenlikini éytti.

U mundaq dédi: “Musulman dunyasi sükütte turuwatidu, musulman Uyghurlarning dini we bashqa xasliqliri tüpeylidin mejburiy emgek lagérlirigha solan'ghanliqi we ten jazasigha uchrighanliqlirini bilimiz. Men qandaq teswirleshni bilmidim, Uyghurlarning hemme erkinliki boghuwétildi, méning bilidighanlirim mushunchilik.”

Bosniye musulmanliri qoghlan'ghan makanlirigha qaytishqa bashlighan

1992-Yilidin 1995-yilghiche dawam qilghan bosniye urushigha 1995-yili dékabirda tüzülgen “Dayton tinchliq kélishimi” bilen xatime bérilgen. Netijide sérb qoralliq küchliri teripidin sérblar köp sanliqni igileydighan rayonlardin “Tazilan'ghan” yaki qoghlan'ghan boshnak musulmanliri asta-asta eslidiki öy-jayliridin qaytip kélip makanlishishqa bashlighan.

RFA/Memetjan Jume

Bularning biri abdu porkowich. U 2006-yili nurghun riyazetlerdin kéyin dadisidin miras qalghan öyini qayturup élip, ashpuzulni qayta échishqa muweppeq bolghan.

 Uning éytishiche, eyni yili u, yette yashlar etrapida bolup dadisi bir mektepning oqutquchisi, emma umu sérb qoralliq küchliri teripidin öltürülüsh meydanigha heydep kétiliwatqanda teliyi ongdin kélip qéchip qutulghan.

RFA/Memetjan Jume

Uning qarishiche, sérblar yerlik musulmanlarni tazilaymiz, dep shunche qirghinchiliq élip barghan bolsimu, axiri ularning barliq tirishchanliqi meghlubiyet bilen ayaghlashqan. Uning qoghlandi qilin'ghan ata miras makanigha kélip yerlisheligenlikning özila buning ispati.

 “Men del irqiy qirghinchiliq bolghan makan'gha-bizning yer yüzidin süpürüp tashlinishimiz qest qilin'ghan we sérblar bu yerde musulmanlar bolmisun, dep arzu qilghan yerge qaytip keldim.”

Biz bashta mungdashqan samanta faxruddin xanimmu hayatini her xil rohiy musheqqetlirini yéngip hayatini dawamlashturalighanliqidin we akisining qebrisini yoqlap, uning bilen mungdishalighanliqidin razi.

Uning déyishiche, uning hazir uch qizi we 7 newrisi bar, inisining oghlini balichilap béqip chong qilghan.

 “Men seweblik shunche adem bu dunyagha apiride boldi. Bu tolimu xeyrlik bir ish, emma méning yashash-yashimasliqim héch ehmiyetsizdek tuyulidu. Lékin, men yenila perzentlirim üchün hayat turalighinimdin tolimu xursenmen.”

Bu yil 36 yashliq almasa salihowichmu aman qalghan a'ile ezaliri bilen hayatini qayta qurghan, bosniyening tulza oblastida yashap aliy mekteplerni tamamlighan we kéyin 2024 yili ana yurtigha qaytip kélidu. U akisi abdulla bilen eng axirqi qétim widalashqan orun'gha, yeni eyni yili b d t terkibidiki gollandiye saqlash qisimliri gazarma qilip ishletken binagha qurulghan “Sérbrénisa irqiy qirghinchiliq qurbanliri xatire merkizi” ge ishqa chüshken. U 2021-yilidin buya mezkur merkezning tashqi ishlargha mes'ul xadimi bolup wezipe ötimekte.

Almasa mundaq dédi: “Shu chaghda biz bu yerning kéyin xatire merkizige aylinip qalidighanliqini oylap baqmighan iduq. Irqi qirghinchiliq 1995-yiki 11-iyuldin kéyinki heptide yüz berdi. Erler we oghullarning köp qismi qetl qilindi. Bügün bu xatire sariyining mewjutluqi ashu qetl qilin'ghanlarni xatirilesh hem eslesh, yeni ularning kimliki we qandaq insanlar ikenlikini este saqlash üchündur. ”

2007-Yili 26-féwral, xelq'ara jinayi ishlar soti sérbrénisa qirghinchiliqini “Irqiy qirghinchiliq” dep resmiy étirap qildi. Bosniye sérblirining sabiq pirézidénti radowan karadich 2016-xelq'ara sot teripidin urush jinayiti we insaniyetke qarshi jinayet bilen eyiblinip, muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilindi. Sérbiyening sabiq pirézidénti slobodan milochéwich resmiy jazagha tartilishtin burun 2006-yili yürek késili bilen qaza qildi.

Bosniye xelqi 20-esirning axiri on yilida zor irqiy qirghinchiliqini béshidin kechürgen bolsimu dölitining musteqilliqini qoghdap qalghandin bashqa esli qoghlan'ghan makanlirigha qaytip kéliship hayatini nispiy tinchliq ichide dawam qilmaqta. Halbuki, Uyghur éli heqqidiki xewerler amérika tashqi ishla ministirliqining bayanatigha qarighanda Uyghur irqiy qirghinchiliqi hélihem dawam qilmaqta.

Uyghurlarning iztiraplirigha qachan xatime bérilidu?

Undaqta 21-esirning deslepki yérimida irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqan Uyghurlarning iztiraplirigha qachan xatime bérilidu?

Yaqa yurtlarda sersan-sergerdan bolup yürüwatqan, musapirliq hayatida uruq-tughqan, ata aniliridin waqitsiz ayrilghan Uyghurlar ularning qebrilirini qachan yoqlap ularning rohigha atap du'a tilawet qilish pursetke ige bolidu?

RFA/Memetjan Jume

Bu heqte toxtalghan almasa salihowich xanim bosniye irqiy qirghinchiliqini toxtitishta meghlup bolghan xelq'ara jem'iyettin emeliy bir heriken kütidighanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: “Biz yillardin biri “Irqiy qirghinchiliq emdi qayta yüz bermisun” dégen sadani yangritip kéliwatimiz, emma biz uni her küni körüwatimiz, biz uning ottura sherq kishilirige yüz bériwatqinini körüwatimiz, ötkende afriqida yüz berginini körduq. Bularni toxtitidighan emeliy heriket bolghini yoq. Shunga xelq'ara jem'iyet özlirining herikitini kücheytip, zamanimizda bu ishlarning her qandaq insanning béshigha kélishini toxtitishi kérek. Bügün biz bu xatire sariyi heqqide sözliduq, ete mushundaq wehshiy jinayetlerning yüz bérishi tüpeyli peyda bolidighan bashqa xatire sariyi heqqide sözlep qélishimiz mumkin. Bügün'ge qeder, xelq'ara jem'iyet u jinayetlerni toxtitishta meghlup boldi. ”

Halbuki, yaponiyede pelsepe tetqiqati bilen shughulliniwatqan doktor muxterjan abduraxman Uyghur qirghinchiliqigha jawabkar xitay rehberlik qatlimining jinayi jawabkarliqqa tartilidighanliqi we haman bir küni Uyghurlarning hörlükke érishidighanliqigha sheksiz ishinidighanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: “Bosniye qirghinchiliqini sadir qilghuchi slobodan miloséwich xelq'ara jinayi ishlar sotining qandaq jawabkarliqigha uchrighan bolsa, shi jinping, uning qol astidikiler we uning fashist hökümitining haman bir küni xelq'ara jinayi ishlar sotida adaletke uchraydighanliqigha qet'iy ishinimiz. Biz shuninggha ishinimizki, bu qirghinchiliq axirida musteqil Uyghur dölitining tughulushigha seweb bolidu. ”

2024-Yili 12-ayning 18-küni yéngilandi