Ришат аббас америка дөләт мәҗлисидә уйғур тили, мәдәнийити вә хатирисини қоғдашқа техиму көп иқтисад аҗритишқа чақирди

Хитайниң уйғур кимликини қайта шәкилләндүрүш урунуши уйғур тарихи, уйғур ана тили, мәдәнийити вә уйғур язма хатирисиниң мәвҗутлуқиға җиддий хирис пәйда қиливатқан бир пәйттә, америка дөләт мәҗлисиниң хитай ишлири комитети гуваһлиқ йиғини чақирип, хитай тәвәликидики милләтләрниң, болупму уйғурларниң язма хатириси, ана тили вә мәдәнийитини қандақ қоғдап қелишни музакирә қилди. Уйғур, тибәт, моңғул вә хитай мутәхәссисләр һәм паалийәтчиләр гуваһлиқ бәргән бу йиғинда, “уйғур академийәси” ниң рәиси, доригәрлик мутәхәссиси, доктор ришат аббас гуваһлиқ берип, хитайниң мислисиз йоқитишиға дуч келиватқан уйғур тили, мәдәнийити вә уйғур язма хатирисини қоғдап қелишниң уйғурлардин һалқиған бир мәсилә икәнликини, муһаҗирәттики уйғурларниң буни қоғдап қелиши үчүн американиң техиму көп қоллиши вә иқтисад билән тәминлишигә еһтияҗлиқ икәнликини көрсәтти.

6-Декабир күни өткүзүлгән “хатирини сақлап қелиш: хитай компартийәсиниң тарихни бурмилиши вә мәдәнийәтни йоқитиши” намлиқ гуваһлиқ йиғини, америка дөләт мәҗлисиниң тунҗи қетим хитайниң тәһдитигә учратқан милләтләрниң ана тили, мәдәнийити вә хатирисини қоғдишиға қандақ ярдәм бериш мәсилисини музакирә қилишидур.

Доктор ришат аббас йиғинда мундақ дәйду: “әгәр сиз бүгүнки күндә уйғурларға қандақ ярдәм қилимиз дәп сорисиңиз, буниң әң ачқучлуқ җаваби, муһаҗирәттики чәттә қалған уйғурларни өзимизгә тартидиған пирограммиларни қоллаш, уларниң уйғур тили вә кимликини сақлап қелишиға ярдәм бериштур. Бу хил ярдәмләр уйғурларға үмид беғишлайду. Бу бизниң һазирқи вәзийитимиздә аз учрайдиған интайин һалқилиқ мәсилә” . Ришат аббасниң гуваһлиқ сөзидә қәйт қилишичә, уйғур мәдәнийити вә кимликини қоғдап қелишқа ярдәм бериш уйғурларға ноқул адаләт тәләп қилиш мәсилисила әмәс, бәлки бу йәнә хитай компартийәсиниң дуняниң қиммәт қаришиға елип келиватқан тәһдитигә йол қоюш қоймаслиқ мәсилиси икән. Ришат аббас: “бу уйғур хәлқи үчүн ноқул адаләт мәсилисила әмәс, бәлки бу демократийә, кишилик һоқуқ вә әркинлик үчүн күрәш қилиш, кәлгүси әвладлиримизға биз арзу қилған бир дуняни қалдуруп кетиш кәтмәслик, хитай компартийәсиниң қәбиһлики вә дуняниң қиммәт қаришиға тәһдит селишиға йол қоюш қоймаслиқ, истибдат һакимийәтләрниң күчийип, әркин дуняниң асасини аҗизлитишиға йол қоюш қоймаслиқ мәсилисидур” дәп көрсәтти.

Бу қетимлиқ гуваһлиқ йиғининиң риясәтчиси, америка дөләт мәҗлиси хитай ишлири комитетиниң қош рәислиридин, авам палата әзаси киристофер симит йиғинниң ечилишида қилған сөзидә, хитай, уйғур, тибәт, моңғул хәлқлириниң язма хатирисини қоғдашниң муһимлиқини тәкитләп, чүнки һәрбир шәхсниң язма хатириси арқисида инсаний қәдир-қиммәтниң сақланғанлиқини билдүрди. Киристофер симит мундақ дәйду: “охшаш бир вақитта, бу хитай хәлқиниң  хатирисини хитай компартийәсиниң бурмилишидин қоғдаш, шуниңдәк йетүк алаһидиликкә игә мәдәнийити, тили вә диний кимлики йоқитилиш хәвпидики етник милләтләрниң хатирисини, болупму һәммидин муһими хитай компартийәси йоқатмақчи болуватқан шәхсий хатириләрни қоғдаш зөрүрийити пәйда қилмақта.”

Бу қетимлиқ гуваһлиқ йиғини хитай һөкүмити уйғур елидә “җуңхуа миллити ортақ еңи гәвдиси” бәрпа қилиш намида уйғурларниң тарихий язма ядикарлиқлириға, тарихий бинакарлиқ қурулуши, қәбристанлиқ, мәһәллә мәдәнийити, тили қатарлиқ, уларни хитайдин пәрқләндүрүп турған барлиқ алаһидиликлиригә бузғунчилиқ қилип, уларниң коллектип хатирини өчүрүп ташлашқа урунуш билән әйиблиниватқан бир мәзгилдә чақирилди.

Киристофер симит гуваһлиқ йиғинидин кейин мәхсус зияритимизни қобул қилғанда, уйғур мәдәнийитини қоғдаш үчүн келәр нөвәтлик америка һөкүмитидин техиму көп ишларни қилишини, болупму уйғурларни қоғдашни хитайниң мал експорти билән бирләштүрүшини үмид қилидиғанлиқини билдүрди. Киристофер симит мундақ дәйду: “биз иқтисади җазада техиму кәскин болушимиз керәк. Әлвәттә, биз мәйли хоңкоң мәсилисидә болсун яки шинҗаң мәсилисидә болсун, бәзи кишиләргә ембарго йүргүздуқ. Бу ембарго мәйли ‛магнитиски қануни‚ бойичә болған болсун яки болмисун, биз сода билән кишилик һоқуқни қайта бирләштүрүшимиз керәк. Биз наһайити кәскин рәвиштә ‛әгәр сән буни қилмисаң, мәһсулатиңни (америкаға) йоллиялмайсән‚ дейишимиз керәк.”

Киристофер смититниң қәйт қилишичә, американиң 1990-йилларда хитай билән болған мунасивәттә сода билән кишилик һоқуқни бирләштүрүшкә хатимә бериши, хитайниң уйғурларға ирқий қирғинчилиқ қилипла қалмай, униң америка үчүн иқтисадий, гео-сиясий вә һәрбий тәһдиткә айлинишиниң йолини ачқан.

Авам палата әзаси, дөләт мәҗлиси “там лантос кишилик һоқуқ комитети” ниң рәиси җеймис мәкговеринниң йиғинда қәйт қилишичә, хитайниң хән мәдәнийитини чиқиш нуқтиси қилған “хитайлаштуруш һәрикити” дә уйғур, тибәт вә моңғуллар хәвпкә дуч кәлмәктә икән. Җеймис мәкговерин мундақ дәйду: “хитай хәлқ җумһурийитиниң ‛хитайлаштуруш‚ һәрикити бир қанчә аз санлиқ милләтниң тарихи вә кимликини өчүрүп ташлашни, хән мәдәнийити вә ‛сотсиялистик ядролуқ қиммәт қариши‚ ни чиқиш нуқтиси қилмақта… хитай даирилири йолға қоюватқан ‛вәтәнпәвәрлик тәрбийәси‚ барлиқ етник милләтләрниң ‛улуғ ана вәтини‚ ни, хитай миллити, хитай мәдәнийити вә компартийәни қобул қилишқа риғбәтләндүрүшни чиқиш қилмақта”.

Җеймис мәкговерин бейҗиңниң хитайлаштуруш һәрикити арқилиқ, негизлик кишилик һоқуқ вә рим әһдинамисигә хилаплиқ қиливатқанлиқини тәкитләйду. Җеймис мәкговерин мундақ дәйду: “һәрқандақ бир һөкүмәт яки дөләтниң аз санлиқ милләтләр тилини йоқитишқа урунуши яки уларниң символ характерлик йәрлириниң исмини өзгәртиши вә яки уларниң өрп-адәтлирини чәклиши, мәҗбурий ассимилятсийә қилиши негизлик кишилик һоқуққа хилаплиқ қилиштур” . Җеймис мәкговеринниң қәйт қилишичә, “америка һөкүмитиниң хитайдики етник милләтләр тарихиниң һәқиқий әһвалида чиң туруши интайин муһим” икән.

Бу қетимлиқ йиғинда гуваһлиқ бәргән америка ташқи ишлар министирлиқиниң ярдәмчи министири узра зия байдин һөкүмитиниң бу мәсилидики сияситини ақлап, һөкүмәтниң кишилик һоқуқни әң юқири сәвийәдә қәтий вә изчил күнтәртипкә қоюп кәлгәнликини билдүрди. У мундақ дәйду: “бүгүн әтигән биз бу йәрдә йиғилип олтурған пәйттә, хитай хәлқ җумһурийити шинҗаңда ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайитини давамлаштурмақта; хоңкоңда түп әркинликни йоқитип, тибәтләрниң йетүк мәдәнийити, дини вә тил кимликини бастурмақта. Шуниңдәк пүтүн дөләттә кишилик һоқуқни дәпсәндә қилмақта… кишини биарам қилидиған бу әһвалда, америка һөкүмити кишилик һоқуқни хитай хәлқ җумһурийитиниң алдиға әң юқири сәвийәдә қәтий вә изчил қоюп кәлди” .

Ришат аббас 6-декабир бу һәқтики мәхсус зияритимизни қобул қилғанда тәкитлишичә, улар келәр йили 1-айда вәзипигә олтуридиған трамп һөкүмитиниң уйғур ирқий қирғинчилиқини тохтитишини, уйғурларниң мәдәнийити, тили вә кимликини сақлап қелишиға техиму көп ярдәм қилишини үмид қилидикән. Ришат аббас йәнә “уйғур академийәси” ниң буниңдин кейинки хизмитиниң муһим нуқтисини, уйғур ана тили оқутуш ул әслиһәлирини күчәйтишкә қаритидиғанлиқини билдүрди.

Америка дөләт мәҗлиси хитай ишлар комитетиниң “хатирини сақлаш: хитай компартийәсиниң тарихни бурмилиши вә мәдәнийитини йоқитиши” темисидики гуваһлиқ йиғинида хоңкоң хитай университетиниң тарих пәнләр дотсенти ровена хе, хофистра университетиниң қанун пәнләр пирофессори җулиян ку, монлам тибәт учур техникиси тәтқиқат мәркизиниң қурғучиси, раһиб лобсаң монлам, җәнубий моңғулийәлик яш паалийәтчи темулун тогочог қатарлиқлар гуваһлиқ берип, тибәт вә моңғулларниң ана тили һәм мәдәнийити дуч келиватқан хирислар, шуниңдәк хитай компартийәсиниң хитай тарихиға аит пәрқлиқ қарашларни қандақ йоқитиватқанлиқи һәққидә тохталди.