Чаған байрими: хитай һөкүмитиниң уйғур миллий мәдәнийитини хараб қилиштики бир васитиси болмақта

Милйонлиған уйғурлар җаза лагери вә түрмиләргә соланған вәзийәттә, хитай чағини һарписида уйғурларға чаған тәйярлиқи қилдуруватқан көрүнүш.

Уйғурларниң қәдимий мәдәнийәт бөшүки болған қәшқәр шәһири вә мәркизий шәһәр үрүмчидә шуниңдәк уйғур елиниң җәнубидики уйғурлар зич олтурақлашқан шәһәр, наһийә, йезиларда уйғурларниңму хитайниң 2025-йиллиқ чаған байрими һарписида аввалқи йиллардикидәк хитайчә мәснәви чаплаш, панус есиш арқилиқ “йилан йили” ни күтүвелишқа тәйярлиқ қиливатқанлиқи, һәмдә һәр хил әдәбият-сәнәт паалийәтлири елип берип, бирдәк “хушал-хурамлиқ” билән чаған байриминиң зор тәнтәнә билән күтүвелинғанлиқи тәшвиқ қилинмақта.

“хитай хәвәрләр тори” ниң “чаған тәзкириси” сәһиписидә елан қилинған өткән һәптидики хәвиридә, йеқиндин буян қәшқәр қәдимий шәһириниң чоң кочилириға қизил мәснәви вә ‛фу‚ йәни ‛бәрикәт, амәт‚ мәнисидики хәтләр чапланған зиннәт пануслири вә безәк чирағлириниң есилип, қәшқәр шәһириниң кечә-күндүз чаған байрамлиқ кәйпиятниң техиму күчәйгәнлики, чаған һарписидики бу қайнам-ташқинлиқ мәнзириниң саяһәтчиләрни күчлүк җәлп қилғанлиқи махталған.

Дәрвәқә, уйғурларниң әсирләр бойи тәбрикләп келиватқан миллий вә әнәниви диний байрамлириға һәр хил уссуллар билән чәклимә қоюватқан, мәсилән, роза тутуш, коллектип һейтлаш, намаз оқуш қатарлиқларни өз ичигә алған түрлүк байрам адәтлирини чәкләватқан хитай һөкүмитиниң бүгүнки күндә, хитайларниң әнәниви байрими болған чағанни уйғурларға “тәнтәнә” қилдуруши, бу байрамда уйғурларға хитайчә әнәниви кийимләрни кийдүрүп, шир уссули, яңгир, әҗдиһа уссули қатарлиқларни ойнитип уйғур өрп-адити вә мәдәнийәт-сәнитини әбҗәшләштүрүши диққәт қозғимақта.

ts.cn

Нөвәттә германийәдә туруватқан мәдәнийәт инсаншунаслиқи пәнлириниң доктори, уйғур мәдәнийәт тәтқиқатчиси руне ситенберг (Rune Stenberg) хитайниң чаған байримини тәбрикләш һәққидики хәвәрләрни көргәндин кейинки қарашлирини радийо аңлиғучилар билән ортақлашти.

У, хитайниң чағанлиқ паалийәтлири һәққидики сүрәтлик вә синлиқ хәвәрлиридики уйғур вә хитайларниң “әбҗәш” усулуптики ясиниш вә кийинишлири һәққидә өз пикирлирини тохтилип өтти.

“шинхуа хәвәрләр тори” ниң 23-январдики хәвиридә ейтилишичә, үрүмчи шәһиридә чаған һарписидики тәбрикләш паалийәтлири “думбақ челип, әҗдиһа уссул ойнаш” намида “тәнтәнә” қилинған. Хәвәрдә һәтта хитайларниң уйғур әнәниви кийим-кечәклирини кийип паалийәткә қатнишиши, уйғур қатарлиқ райондики йәрлик милләтләрниң хитайчә әнәниви усулупта кийинип, хитайниң думбақ усули, әҗдиһа ойнитиш усуллирини ойниши диққәт тартса, хитай әпсанә-ривайәтлиридики бир йүрүш персонажларниң “қайта җанлинип” бу паалийәтләрдә кәң орун елишиму алаһидә көзгә челиқиду.

ts.cn

Уйғур вәзийитини йеқиндин көзитип келиватқан америкадики рос-хулман технологийә институтиниң дотсенти тимусий грос бу һәқтә радийомизға қайтурған язма җавабида мундақ дәйду; “адәттә, байрамларни ортақ тәбрикләш усули көпинчә дөләтләрдә ортақ тәвәлик туйғуси бәрпа қилиш тиришчанлиқиниң бир қисми һесаблиниду. Мәсилән, америкиниң мустәқиллиқ күни, рождество байрими, миннәтдарлиқ байрими қатарлиқ бу байрамларниң һәммиси охшимиған гуруппилар арисида ортақ мәдәнийәт орнитишқа тиришиш хаһишини көрситиду. Һалбуки охшимайдиған йери шуки, бундин бурунқи бир қанчә йиллар бурун уйғурлар қәмәрийә йеңи йилини етибарға алмайтти. Чүнки, улар қәмәрийә йеңи йилини исламға тәвә әмәс дәп қарайтти. Ундақта немә үчүн йеқиндин буян уйғурларниң бу байрамни тәбриклиши күчийишкә башлиди? немә сәвәб уларниң бу чаған байрамлиқ паалийәтләргә қатнишишиға түрткә болди дегән соалларға җаваб беришкә тоғра келиду.”

У сөзини давамлаштуруп йәнә мунуларни язған: “бу хилдики чағанлиқ тәбрикләш паалийитидин башқа йәнә тавуз чағини, айтоқач байрими қатарлиқларниму уйғурларниң тәбриклиши маслаштурулди. Гәрчә қурбан һейт вә роза һейт әмәлдин қалдурулмиған болсиму, әмма улар хитай байрамлиридәк дөләт тәрипидин бирдәк тәбриклиниш дәриҗисигә көтүрүлмәйду. Шуңлашқа, бу хилдики бир йил ичидики ‛чоң‚ тәбрикләш байрам паалийәтлиридә рошән һалда ‛хитайчә алаһидилик‚ гәвдилиниду дәп қараймән.”

2025-Йиллиқ хитайниң чаған байрими һарписи мәзгилидә, хитай һөкүмәт таратқулириниң қәшқәр, үрүмчи қатарлиқ җайлардики чағанни тәбрикләш паалийәтлири һәққидики көпләп тарқитиливатқан сүрәтлик вә синлиқ хәвәрлири һәққидә 25-январ күни радийомизниң зияритини қобул қилған лондон университети шәрқшунаслиқ вә африқа институти (SOAS) ниң пирофессори, доктор рәйчил харрис (Rachel Harris) ханимниң ейтишичә, шу күни уларниң аилиси BBC ниң бир мухбиридин чаған байрими тоғрулуқ филим ишләш һәққидики учурни тапшуруп алған. У, бу һәқтики тәпсилатни биз билән ортақлишип мундақ деди;

“бүгүн әтигәндә аиләмдикиләр һәйранлиқ ичидә қалдуқ. BBC Ниң бир мухбириниң йолдишимға қалдурған учурини тапшурувалдуқ. Мениң йолдишим уйғур, учурда, ‛қәмәрийә йеңи йили чаған байрими пат арида йетип келиду, мән аилиңиздикиләрниң бу байрамни тәбрикләватқанлиқини сүрәткә алалаймизму?‚ дегән шәкилдә иди. Бу учурдин биз бәкму биарам болдуқ. Чүнки, наһайити ениқки, аилимиз көпинчә уйғурларға охшаш чаған байримини тәбриклимәйду. Биз қурбан һейт вә роза һейтни тәбрикләймиз. Чаған байримиға кәлсәк, у байрам әзәлдин аилә әнәнимизниң бир қисми болуп бақмиған.”

Доктор рәйчил харрис ханим йәнә сөзини давамлаштуруп, бу һәқтики қарашлирини изаһлап мундақ деди;

“әлвәттә, BBC ниң мухбириниң тәлипи хитай һөкүмитиниң узундин буян уйғурларниң хитайниң чаған байримини тәбрикләйдиғанлиқини сахтилиқ билән тәшвиқ қиливатқанлиқидин келип чиққан. Чүнки, бир нәччә йилдин буян биз мушуниңға охшаш синларни көрдуқ, кишиләрниң қәмәрийә йеңи йилини тәбрикләватқанлиқи көрситилди. Бу әлвәттә тоқулма. Бу уйғур районидики кишиләрниң риғбәтләндүрүлүши вә мәҗбурлиниши, уйғурларниң хитай мәдәнийитиниң муһим тәркибий қисми икәнлики тоғрисидики ривайәткә маслишиш үчүн елип берилған паалийәтләрдур.”

У сөзидә, хитай һөкүмитиниң нөвәттә уйғурларға хитайларниң әнәниви байрими болған чағанни күтүвелишқа теңишидики ғәрәзлири һәққидә өз пикрини баян қилип өтти;

“мениңчә, хитай һөкүмитиниң бу лайиһәни әмәлгә ашурушиниң икки тәрипи бар дәп қараймән. Бир тәрәптин, у уйғур районидики уйғурларниң роһий һалитини һәқиқий өзгәртишкә урунуштур. Мән у йәргә әмди баралмиғачқа, буниң әмәлийәттә тәсир көрситидиған вә яки көрситәлмәйдиғанлиқини һәқиқий чүшәнмәймән. Мән ундақ болмаслиқини үмид қилимән. Әмма униң йәнә бир тәрипи ташқи дунядики кишиләргә беридиған тәсиридур. Әмма йәнә бир җәһәттин, у ташқи дуняға уйғурларниң әмәлийәттә миллий вә мәдәнийәт җәһәттә хитай икәнликидәк тәсирни қалдуриду. Шуңа, мән лондондики BBC мухбириниң бизни чағанлиқ тәшвиқатқа қатнишишқа тәклип қилған учурини тапшурувалғанда һәйран қалдим.”

Нөвәттә хитай таратқулирида көрситилгинидәк, уйғур елиниң һәрқайси җайлирида уйғур вә башқа мусулман хәлқлириниң хитайниң чаған байримини хитайларға охшаш дағдуғилиқ вә тәнтәнә билән тәбрикләшкә тәшкиллиниши чәт әлләрдики уйғурларда нәччә миң йиллардин буян давамлишип келиватқан уйғур миллий өрп-адити вә мәдәнийитиниң чәткә қеқилиши вә әбҗәшләштүрүлиши ишқа ашурулмақта дәйдиған қарашни күчәйтмәктә.