Chaghan bayrimi _Uyghur élide xitaygha “Gheniymet”, Uyghurlargha “Gheplet” mu?

Xitayning her yilliq chaghan bayrimi Uyghur élide “Xitay medeniyitini janlandurush” bayrimigha aylinip ketken bolup, bu yilliq chaghanda uning pewqul'adde ewjige chiqishi, her sahening diqqitini qozghimaqta.

Xitay bashqurushidiki “Tengritagh tori”, “Xelq tori” qatarliqlarning yéqinqi bir nechche kün ichidiki chaghanliq mexsus xewerliridin qarighanda, Uyghur élining herqaysi chong sheherliridiki sayahet merkizi, asasliq kochilar we yéza-kentlerning hemme jaylirini tipik xitayche milliy kimlik alahidilik roshen gewdilendürülgen chaghanliq pa'aliyetler qaplap ketken. Bu pa'aliyetlerde, Uyghurlarni asas qilghan ahaliler omumyüzlük xitay en'enisi boyiche kiyinip, ejdiha ussuli, shir ussuli, yaghach putqa dessep parattin ötüsh, changchile tiyatir naxshilirini orunlash we tügre tügüshni öginish qatarliq pa'aliyetlirige teshkillen'gen. Bularning ichide xitayning tarixiy riwayetliridiki “Epsaniwi shexsler” ning “Qayta janlandurulghan” siymalirining hemme jayda közge chéliqishi, alahide diqqet qozghaydighan nuqtilarning biri bolmaqta.

Amérikada yashawatqan xitay analizchi, yazghuchi xé enchüenning bildürüshiche, özi tughulup ösken shangxey shehiride ilgirimu, hazirmu chaghan bayrimi bundaq tebriklinip baqqan emes iken. U mundaq deydu:

“Men shangxeyde tughulghan, shangxey konsérti (上海租界) yüz yil dawamlashqan mustemlikichilik éngini bashtin kechürgenliki üchün, gherb medeniyitining tesirige uchrighan sheherdur. Shunga, meyli yéngi yil yaki chaghan bayrimi bolsun, shangxeyde xitayche medeniyet örp-aditi bir qeder ajiz. Shunga, u yerde panus ésish, shir usuli oynash qatarliqlar asasen yoq, mesnewi chaplashmu köp emes. Hazirmu tor-intérnét arqiliq körüp turuwatimizki, shangxey hem zamaniwilashqan hem gherbleshken sheher bolghanliqtin bu yerdiki kishiler, bolupmu yashlar xitayning bashqa ichkiri ölkilirige qarighanda chaghandin bekrek rozhdéstwa bayrimi qatarliq gherb bayramlirini tebrikleshke téximu qiziqidu. Ésimde qélishiche biz kichik chaghlirimizda, chaghan mezgilide yéza-qishlaqlardiki panusluq chiraghlar we shir ussulini sehraliqlarning ishi dep qarap, uni bek medeniy we moda emes dep oylayttuq. Chünki gherb uslubi qanche köp bolsa, yerlik puraq shunche az bolidu.”

U yene, xitay hökümitining Uyghurlarni chaghanni tebrikleshke teshkillishining mahiyette Uyghurlargha qaritilghan “Medeniyet tajawuzchiliqi” ikenlikini tekitlep mundaq dédi:

“Ular yene Uyghur xelqni xitayche kiyinishke mejburlighan. Biz xewerlerdiki resim we sinliq körünüshlerde yene Uyghurlarning xitayning epsane-riwayetliridiki shexslerni dorap kiydürülgenlikini körduq. Buning özi bir xil medeniyet tajawuzchiliqidur. Bu öz nöwitide Uyghur medeniyitining yoqitilishi hésablinidu. Hazir xitay hökümiti Uyghur medeniyitini yoqitip, uning ornigha xitay medeniyitini dessitish bilen bir waqitta yene, Uyghurlarni xitay medeniyitini öginish we söyüshke zorlawatidu, chünki yashlar kichikidin bashlapla xitay naxshiliri we ussullirini ögense, xitay hékayiliri bilen tonushup, xitay tarixini chüshense, ular angsiz we tebi'iy yosunda bu medeniyetni yaxshi köridighan bolidu. Démekki, bu arqiliq xitay hökümiti medeniyet we milliy assimilyatsiye qilish nishanini emelge ashuridu.”

Uyghur weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan amérikadiki ros-xulman téxnologiye institutining dotsénti timusiy gros bu heqte radiyomizgha qayturghan yazma jawabida mundaq deydu: “Belkim Uyghur rayonida bu xildiki pa'aliyetler yéqinqi on yilda, bu yilqi chaghan mezgilide bir qeder omumlashqan bolushi mumkin. Bilginimizdek, bular asasen parattin ötüsh, Uyghurlarning xitayning epsaniwi palwanliridek yasinip, shir ussuli oynap, dumbaq chélishqa qatnishishi qatarliqlarni öz ichige alidu. A'ile qatlimigha kelsek, yéza kent kadirliri, topliship chaghan ötküzüsh etritidikiler adette bahar bayrimi mezgilide Uyghurlargha mesnewi yasash we a'ililer bilen birlikte tügür tügüshke teshkillesh qatarliq pa'aliyetlerni élip barmaqta.”

U inkasida yene, nöwette Uyghur élide xitayning chaghan bayrimi mezgilide “Xitay kimliki” ni namayen qilish we xitay örp-aditi boyiche chaghanni omumlashturush heqqidiki qarishini izahlap mundaq deydu؛ “Méningche nezeriyewi jehettin téximu chongqur halda tehlil qilghanda bu yerdiki mesile shuki, Uyghurlar bu bayramlarni qandaq tebrikleshni ‛öginishi‚ kérek, emma ular bu adetlerni hergizmu mukemmel shekilde özleshtürelmeydu. Chünki ular éytqan ‛fu‚ (福), yeni “Bext, amet” dégen söz hergizmu xitaylarningkige oxshash éniq bolmaydu. Ularning (过年好) (guo nian hao) yeni, ‛yéngi yilinglargha mubarek bolsun‚ dégen salamliri hergizmu xitaylardek rawan bolmaydu. Démek, bu milliy qatlamlarning menggülük perqini barliqqa keltüridu we kücheytidu.”

London uniwérsitéti sherqshunasliq we afriqa instituti (SOAS) ning piroféssori, doktor reychil harris (Rachel Harris) xanimning qarishiche, yéqinqi yillardin buyan, Uyghur élining herqaysi jaylirida kishilerning chaghan bayrimini xitaylar bilen birlikte tentenilik, xushal keypiyat ichide ötküzüp kelgenliki heqqidiki teshwiqatlar xelq'ara jem'iyette “Uyghurlarmu xitayning chaghan bayrimini tebrikleydiken” deydighan xata uqumni shekillendürgen. Uning éytishiche, 25-yanwar küni en'gliye BBC muxbiri uning Uyghur yoldishigha uchur qilip, ‛a'ile boyiche chaghan bayrimini tebriklesh‚ heqqide pirogramma ishlimekchi bolghanliqini bildürgen.

U, bu xildiki ehwallargha jiddiy qarap, tedbir qollinishining muhim ikenlikini tekitlep mundaq dédi: “Biz u muxbirgha: bizning a'ile musulmanlarning bayrimini tebrikleydu, xitay bayramlirini tebriklimeydu dep jawab qayturduq. Méning BBC ni tenqid qilish niyitim yoq. Elwette, BBC ning nurghun muxbirliri bir qanche yildin buyan Uyghur rayonida yüz bergen ishlar toghrisidiki heqiqetni ashkarilash üchün japaliq ishlep, xelq'ara jem'iyetning diqqitini tartti. Emma tünügün bizge uchur qaldurghan BBC ning muxbiri, en'gliyening asasiy éqimidiki kündilik söhbet pirogrammisining filim ishligüchisidur. Bundaq pirogrammilar adette bu dölettiki zor tamashibinlarni jelp qilidu. Méningche, xitay hökümitining hazirqi teshwiqat-bayanlirining küchi hemme yerge singip kirip, Uyghurlargha a'it hékayilerni burmilap sözlewatidu. Bu intayin xeterlik. Shunga, bu mesilige izchil diqqet qilish kérek؛ shundaqla Uyghur medeniyitide bundaq özgirishning yüz bermeydighanliqini dunyagha téximu keng namayan qilish üchün toxtimay küresh qilish kérek”.

Derweqe, xitay hökümitining yéqinqi 10 yil mabeynide Uyghurlarning özige xas bolghan dini we milliy bayramlirini cheklep, xitayning bayramlirini ötküzüshke mejburlishi xeterlik yüzlinishke qarap tereqqiy qilmaqta. Bu heqte pikir qatnashturghan mutexessislerning qarishiche, bügünki künde chaghan bayrimi xitay hökümitining Uyghurlargha milliy assimilyatsiye qilish we medeniyet qirghinchiliqi élip bérishning bir pursitige aylan'ghan.