Chén chüen'go xelq'ara taratqularda “Saqchi nazaret sistémisini qurghuchi diktator” dep ataldi

Ixtiyariy muxbirimiz jewlan
2020.07.28
chen-chuengo-chen-quanguo.jpg Uyghur élining partkom sékrétari chén chüen'go(ongda) bashqa emeldarlar bilen birlikte kommunist xitay dölitining qurulghanliqining 70 yilliqini tebriklesh murasimida. 2019-Yili 1-öktebir, béyjing.
AP

Amérika hökümiti bu yil 9-iyul küni Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari chén chüen'go qatarliq 4 neper xitay emeldarini jazalighandin kéyin, chén chüen'goning sésiq namining xelq'aragha téximu keng tarqalghanliqi, taratqularningmu bu heqte xewer we mulahize maqalilirini élan qiliwatqanliqi körülmekte.

En'gliyening yéngi we özgiche taratquliridin biri bolghan Tortoise Media (tashpaqa médiyasi) 23-iyul “Xitay diktatori chén chüen'go” namliq bilen bir maqale élan qilghan bolup, uninggha “Chén chüen'go kim? u zor kölemlik nazaret sistémisining qurghuchisimu?” dégen kichik mawzu bérilgen.

Bu maqalide éytilishiche, chén chüen'go 2011-yildin 2016-yilghiche tibet aptonom rayonluq partkomning sékrétari bolghan mezgilde yéngi tiptiki torlashqan saqchi sistémisini teshebbus qilip, tibetning her qaysi sheherliride yüzligen atalmish “Qulayliq saqchi ponkiti” qurup tibetlerni nazaret qilghan, ularning pasportini yighiwalghan, tibet mektepliride xitayche oqutushni yolgha qoyup, tibet tili we medeniyitini chekligen. Buninggha boysunmighanlarni “Qayta terbiyilesh kurs” lirigha ewetken yaki türmige solighan.

Chén chüen'go 2016-yil Uyghur aptonom rayonigha partkom sékrétari bolup teyinlen'gendin kéyin tibette qollan'ghan siyasitini bu rayon'gha köchürüp kelgen bolup, xitayda nechche on yil dawamlashqan milletler ittipaqliqi siyasitini toxtitip, Uyghur élini ghayet zor saqchixanigha aylandurup, Uyghur we bashqa musulman milletlerni basturghan. U töt ayda Uyghur diyarida 4900 yerge “Qulayliq saqchi ponkiti” qurup, 100 ming dane kaméra ornatqan. 2017-Yil saqchixanilargha ketken chiqim bir hesse ashqan, bezi nahiyelerge ketken “Bixeterlik” chiqimi xamchotning 10 pirsentidin éship ketken.

Mezkur maqalide xitay hökümet taratqulirining chén chüen'goni “Qulayliq saqchi ponkiti” ning ijadchisi dep teripligenliki, atalmish “Qulayliq saqchi ponkiti” ning emeliyette torlashqan nazaret sistémisi bolup, nechche on minglighan kaméralarning ornitilghanliqi, saqchilarning hemmini kontrol qilip turidighanliqi, kimning téléfonigha némiler qachilan'ghanliqidin tartip, bir öyde qanche bala barliqi we bir ademning mashinisigha qanchilik gaz qachilan'ghanliqighiche bolghan hemmini tekshürüp turidighanliqi éytilghan.

Undaqta chén chüen'go kim? mezkur maqalide chén chüen'goning siyasiy hayatigha a'it bezi melumatlar bérilgen. Amérikada turushluq pa'aliyetchi ilshat hesen ependi chén chüen'goning siyasiy arqa körünüshi toghriliq toxtilip mundaq dédi: “Chén chüen'go xénendin ösüp chiqqan kattiwash. U 1998-yilgha kelgende xénenning mu'awin ölke bashliqi, 2010-yil xébéyning ölke bashliqi bolghan. 2011-Yil tibet aptonom rayonigha partkom sékrétari bolup teyinlen'gendin kéyin, tibetlerge zulum qilip, köpligen rahiblarning özini köydürüwélish shekli bilen qarshiliq bildürüshini peyda qilghan. Emma uning qebih siyasiti shi jinpingning qollishigha érishken.”

Bu maqalide yene chén chüen'goning shexsiy hayatigha bezi melumatlar bérilgen bolup, burunqi xizmetdashliri we qol astidikilirining uni “Xizmet saringi”, “Qusurchi emeldar” dep ataydighanliqi, uning ayalining ölke derijilik banka nazaret orginida xizmet qilidighanliqi, qizining bir mezgil en'gliyede oqughanliqi tilgha élin'ghan.

Bu maqalide shi jinpingning mexpiy yighin échip, Uyghur musulmanlirini “Diktatoriliq tüzümi bilen qattiq basturush, qilche rehim qilmasliq” qa buyrughan bolsa, chén chüen'goningmu qol astidikilerge “Tutushqa tégishlik ademlerning hemmisini tutush” qa buyruq bergenliki qeyt qilin'ghan. Maqalide mundaq déyilgen: “Yéqinda xelq'ara jem'iyet Uyghur élide musulmanlarni échinishliq türde basturghan emeldarlarni jazalash üchün konkrét heriket qollinishqa bashlidi. Aldi bilen amérika hökümiti chén chüen'go qatarliq töt emeldargha jaza yürgüzüp, ularning mal-mülkini tonglatti we a'ilisidikilirining amérika kirishini cheklidi. Emma xitay bu jazaning asasen simwolluq xaraktérge ige ikenlikini bilidu.”

Ilshat hesen ependi chén chüen'gogha bérilgen bu jazaning peqet simwolluq xaraktérge ige jaza emeslikini, meyli xelq'arada bolsun, meyli xitayda bolsun, uning tesirining chong bolidighanliqini otturigha qoydi.

Bu maqalide tetqiqatchi adriyan zénzning chén chüen'go heqqide éytqan: “U her qandaq ish qilsa barliq menbedin paydilinip, misli körülmigen tézlik, jiddiylik we keng-kölem bilen qilidu,” dégen sözi neqil keltürülgen bolup, chén chüen'goning 2017-yil xitay siyasiy byurosining 25 ezasi ichige kirgenliki, kelgüsi ikki yilda siyasiy byroning da'imiy hey'et ezasi bolush éhtimali barliqi otturigha qoyulghan.

Türkiye hajettepe uniwérsitétining oqutquchisi, istratégiye mutexessisi erkin ekrem ependi chén chüen'goning hazir diktator shi jinping dewride ornining mustehkem ikenlikini, emma shi jinping texttin chüshse, uning istiqbaliningmu tügeydighanliqini bildürdi.

Ilshat hesen ependi chén chüen'goning kelgüside siyasiy byoro da'imiy hey'et ezasi bolush éhtimalining yoq ikenlikini bildürüp: “Xitay meyli étirap qilsun-qilmisun, chén chüen'gogha dunya ehli teripidin lenet tamghisi urulup boldi, xitaymu buni bilidu,” dédi.

Maqalining axirida mundaq déyilgen: “Xitayning hökümet taratquliri chén chüen'goning hemme yerni qaplighan kaméra sistémisi we chiray tonuyalaydighan nazaret téxnikisini ishlitishi pütün xitaygha ülge bolalaydu dep dawrang saldi. Bashqa ölkilerdin saqchi ömekliri ürümchige bérip bu nazaret sistémisini öginip keldi. Eng deslep Uyghur élide qollinilghan közitish téxnikisi hazir xitayning bashqa jayliridimu qollinilishqa bashlidi.”

Erkin ekrem ependi chén chüen'go bashlap bergen saqchi nazaret sistémisining kéyinche xitayning ichki ölkilirigimu kéngeytilishi mumkinlikini, buning shi jinpingning mustebit, solchil siyasitige uyghunluqini, emma bundaq iptida'iy, qalaq siyasetning uzaqqa berdashliq bérelmeydighanliqini otturigha qoydi.

Melumatlargha qarighanda, Tortoise Media (tashpaqa médiyasi) en'gliye “Taymis géziti” ning sabiq muherriri, BBC agéntliqi xewer qanilining diréktori jeymés harding (james harding ) teripidin bu yilning béshida qurulghan yéngi taratqu bolup, “Tashpaqidek asta, emma kishining eqlini achidighan xewer, maqalilerni tarqitish” ni nishan qilidiken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.