“Nyu-york waqti géziti” xitaydiki kaméralarning mexsus Uyghurlarni perqlendürüsh iqtidarigha ige ikenlikini ashkarilidi

Xitay hökümitining Uyghur élide lagér tüzümini yolgha qoyup, 800 mingdin 2 milyon'ghiche bolghan Uyghur we bashqilarni qamighanliqi xelq'arada küchlük tenqidke uchrawatqan bir mezgilde, “Nyu-york waqti géziti” xitaydiki bixeterlik kaméraliri bilen birleshtürülgen chiray perqlendürüsh téxnikasining mexsus Uyghurlarni perqlendürüsh iqtidarigha ige ikenlikini ashkarilidi.

Xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan irqiy kemsitish siyasetlirining qaysi derijige yetkenlikini yenimu éniq ashkarilap bergen bu maqale élan qilin'ghandin kéyin küchlük inkas qozghidi.

“Nyu-york waqti géziti” bu xewerni xitaydiki mezkur téxnika bilen biwasite munasiwetlik kishiler bilen mexpiy halda ötküzgen söhbetliri we shundaqla kaméralarda xatirilen'gen sanliq melumatlargha asasen yazghan. Ularning bayan qilishiche, xitay hökümiti Uyghurlarni nazaret we kontrol qilish üchün nahayiti keng kölemlik we mexpiy bolghan ilghar tipliq chiray perqlendürüsh téxnikasi qollanmaqtiken. “Nyu-york waqti géziti” ning mutexessislerdin neqil keltürüshiche, bu, hazirghiche dunya miqyasida bir hökümetning sün'iy idrak téxnikasini meqsetlik halda irqiy kimlikni perqlendürüsh üchün ishletkenlikige a'it ashkarilan'ghan tunji weqe bolup hésablinidiken.

Xewerde munular bayan qilin'ghan: “Xitaydiki téz sür'ette kéngiyiwatqan nazaret kaméraliri tori bilen birleshtürülüwétilgen chiray perqlendürüsh téxnikasi peqetla Uyghurlarni ularning teqi-turqigha qarap turup perqlendürüshni meqset qilidiken we ularning kündilik heriketlirige a'it sanliq melumatlarni tetqiqat we analiz qilish üchün saqlap mangidiken. Bu heriket, xitayni puqralarni közitish üchün eng ilghar téxnika ishlitiwatqan we hetta aptomatiklashturulghan irqchiliqtin ibaret yéngi éraning bashlamchisigha aylandurdi”

Bügün, xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay ishliri diréktori sofi richardson radiyomizgha qilghan sözide “Buning aqiwitini tesewwur qilish tolimu qorqunchluq” dédi. U sözide: “Méningche emdi birleshken döletler teshkilati, bu mesilidin endishiliniwatqan hökümetler we barliq xelqlerning pen-téxnikaning qorqunchluq ishlar üchün ishlitilishigha qarshi heriketke ötidighan waqit keldi, dep qaraymen. Bu peqet Uyghurlar bilenla ayaghlashmaydu. Biz nurghun puldar we diktator hakimiyetlerning mushundaq téxnikalarni sétiwélishqa yüzliniwatqanliqini bilimiz. Méningche kishiler emdi rahet uyqusidin oyghinishi kérek. Kishiler buning bir künlerde özining béshigha kélidighinini chüshinip yétishi kérek. Waqit tügidi”

“Nyu-york waqti géziti” muxbirining mushu sahege biwasite munasiwetlik az dégende 5 kishidin igilishiche, xitay hökümiti mezkur chiray perqlendürüsh téxnikasini xitayning fujyen, gu'angju, wénju qatarliq ölke we sheherliride ishqa sélip Uyghurlarni izdesh üchün qollan'ghan. Xu'angxé deryasi boyidiki senménshiya shehiridiki saqchi organliri bolsa ahalilerning arisidiki Uyghurlarni tépip chiqish üchün bir ay ichide 500 ming adem chirayini sikanirlighan iken.

Maqalide bayan qilinishiche, 2018-yilining béshidila xitayda az dégende 16 ölkining saqchi organliri bu téxnikani ishlitishni bashlighan. Mesilen, shenshi ölkisidiki saqchi organliri eqilliq kaméra sistémilirining mexsus Uyghurlar we Uyghur bolmighanlarni ayrish iqtidarigha ige bolushi kéreklikini telep qilghan. Bezi saqchi organliri we téxnika shirketliri gerche bu téxnikani “Az sanliq milletlerni perqlendürüsh” dep atisimu emma az dégende 3 kishi muxbirgha buning peqet Uyghur dégenning bashqiche atilishi ikenlikini éytip bergen. Yene 2 kishi “Nyu-york waqti géziti” muxbirigha Uyghurlarni nazaret qilish téxnikasining hazir pütün memliket miqyasigha kéngeygenlikini, hetta bir dölet derijilik sanliq melumat ambirida Uyghur aptonom rayonidin chiqip ketken Uyghurlarning chirayigha a'it sanliq melumatlar barliqini éytip bergen.

Amérikadiki “Erkinlik sariyi” ning tetqiqatchisi sarah kuk xanim bu heqte toxtalghanda yuqiriqidek pen-téxnikalargha meblegh séliwatqanlar yaki hesse qoshuwatqanlargha diqqet qilishni tekitlidi. U sözide: “Uyghurlargha qarita yüz bériwatqan bu ehwallar méningche tolimu qorqunchluq. Bu ehwal, amérika we gherb elliridiki pen-téxnika shirketlirining we shundaqla tetqiqatchilarning xitay bilen hemkarlashqanda Uyghurlarning kishilik hoquqini depsende qilishqa shérik bolup qalmasliqqa alahide diqqet qilishi kéreklikidin ibaret exlaqiy prinsipni tekitleshning yenimu zörürlükini körsetmekte. Amérika hökümiti mushundaq shirket we tetqiqatchilargha belgilik jaza tedbiri qoyushni jiddiy oylishishi kérek” dégenlerni eskertti.

“Nyu-york waqti géziti” ning yézishiche, gerche démokratik döletler bundaq téxnikalarning ishlitilishini qanun we ölchemler arqiliq kontrol qilip kéliwatqan bolsimu, emma kishilerni renggige, irqigha qarap perqlendürüsh hazirqi téxnika tereqqiyati bilen intayin asanlashqan. Bolupmu bu sahede pa'aliyet qiliwatqan xitay téxnika shirketliri öz mehsulatlirini “Sezgür kishiler guruppisini bayqiyalaydu” dep bazargha salmaqtiken. Ular hetta xelq'aragha yüzlinishni pilanlimaqtiken. Xitayning “Chlo'udwalk” shirkiti hetta öz tor bétide kaméralirini “Eger bir mehellide eslide bir Uyghur bolsa we kéyin 20 kün ichide 6 Uyghur bu mehellide körün'gen bolsa derhal saqchi organlirigha signal béridu” dep yazghan.

Sofi richardson xanim radiyomizgha qilghan sözide xitay hökümitining bundaq nazaret sistémilirini alliqachan bashqa diktator hakimiyetlerge éksport qiliwatqanliqini eskertip: “Méningche kishiler özlirining qandaq bir kélechekte yashaydighanliqigha qarar qilidighan waqit keldi” dédi.